Миний тухай...

My photo
Би тэнгэрийн уулсад дурладаг урианхайжин бүсгүй Би тэртээх зууны өмнөх омог бардам дайчин бүсгүй Би энгэртээ үрээ тэвэрсэн эмзэг яруу эгшигт бүсгүй Би ертөнцөд хайр бэлэглэн, сар мэт гэрэлтэх эгэл жирийн монгол бүсгүй. www.bumanenerelte.blogspot.com

Tuesday, December 8, 2009

Урианхайжин

Áè ò¿¿õ÷ áèøýý, ãýõäýý Ìîíãîëûí óóãàí òîì îâîã àéìàã áàéñàí óðèàíõàí àðä ò¿ìýí òýäíèé ñî¸ëûí àðâèí áàÿëàã ò¿¿õ, ýðòíèé ìîíãîë òºðõºº ºíººã õ¿ðòýë õàäãàëàí óëàìæèëàí ¿ëäýýæ ÿâààã õàðààä ººðèéí ýðõã¿é ñóäëàõèéã õ¿ñýæ îðîëäîæ ÿâíà. Ýíý íü áàñ èðãýí õ¿íèé ¿¿ðýã ÷ áàéæ áîëíî, õóâü õ¿íèé ñîíèðõîë ÷ áàéæ áîëíî.
Èíãýýä äîòîð íü îðîîä èðýõýýð ºìíº ìààíü ñóäëàæ ìýäýõ ìàø îëîí ç¿éë áàéíà.
Óðèàíõàéí öóóð õºãæèì, òîâøóóð, èêåë,õººìèé,òóóëü, àðäûí äóó , õóâöàñ, ¸ñ çàíøèë, ¿ã õýëëýã, ¿ëãýð äîìîã , áèå áèåëãýý, ñóðûí õàðâàà, òîãëîîì íààäãàé çýðýã ìàø îëîí ç¿éëèéã ¿íýí çºâ ñóäëàæ ìýäýõýä íèëýýäã¿é õóãàöàà çàðöóóëàõ íü òîäîðõîé. ̺í ò¿¿õèéí ÿâöàä í¿¿äýë ñóóäàë õèéí ãàçàð íóòàã ñýëáýí ÿâàõäàà àìüäðàë àõóé ¸ñ çàíøèë ñî¸ëä íü õýðõýí íºëººëæ áóéã ñóäëàõ íü áàñ ñîíèðõîëòîé ñàíàãäàæ áàéíà.


Би тэнгэрийн уулсад дурладаг урианхайжин бүсгүй
Би тэртээх зууны өмнөх омог бардам дайчин бүсгүй
Би энгэртээ үрээ тэвэрсэн эмзэг яруу эгшигт бүсгүй
Би ертөнцөд хайр бэлэглэн, сар мэт гэрэлтэх эгэл жирийн монгол бүсгүй.

Миний төсөөлөлдөө зохиосон зам


Óðèàíõàí àðä ò¿ìíèé í¿¿äýë ñóóäëûí òàëààðõè ãàðãàñàí ìèíèé àíõíèé ä¿ð çóðàã/ õýí íýãýí ¿¿íèéã øóóä àøèãëàæ ¿ë áîëíî/

Thursday, December 3, 2009

Àëòàéñàéõàí õààí Àðãàëæèíãîî ã¿íæ õî¸ðûí ¿ëãýð

Ýðò óðüäûí öàãò Àëòàéí ºíäºð óóëñòàé, Àòàà òàâàí òýíãýðòýé, Õîðæèã ìîðæèã ãîëòîé Àëòàéñàéõàí õààí àðä îëîíòîéãîî àìàð ñàéõàíäàà æàðãàí ñóóäàã áàéæýý.
Àëòàéñàéõàí õààí ýð áèå ã¿éöýæ ýõíýð àâàõ áîëîâ ãýíý. Èíãýýä íóì ñààäãàà ¿¿ðýí, äîãøèí õóë ìîðèî óíàí íóòãèéí ºíäºð óóëíààñàà ãàð÷ äîâ òîëãîä, íóãà õºíäèé, ãîë ìºðºíã ãàòëàí

Tuesday, November 17, 2009

Monday, November 16, 2009

Цастай буусан онгод

Цаст өндрийн оройд бараан үүлс ширүүхэн зангирч
Цантаж, догширсон сарлаг уулс эмжин идээшилнэ
Даваатын шилээс эрчилсэн салхи хаа хамаагүй цас шидэлж
Довцог хадны энгэрийг цасан хунгараар орооно.

Омогшиж бардсан салхины аясаар ойчих цасан ширхэг
Онгод бадраах шүлгийн охь нь болж гялтагнана
Мөнх энхийн орчлонд мянга мянган бээр аялж
Мөрөө үлдээн амьдрахыг хүн цас хоёр хүснэ


Яагаад ч юм би өөрийн тухай, энэ ертөнцөд оршино буй утга учир, өнгөрсөн одоо үеээ эргэцүүлэн бодож, ирээдүйгээ зөгнөн мөрөөдөж явсаар аль хэдийн гучин нас шүргэх болсноо ч үл мэдэн яваагаа ухаарах шиг.
Гадаа цас будранхан орж, эх дэлхийн амьсгал аядуу намуун бас дулаахан өнгөтэй байна. Яг л ийм агшин байх тусмаа цаст өндөр алтайгаа санасан сэтгэл минь өөрийн эрхгүй догдолж хоолой зангиран, хоёр нүднээс нулимас дуслах юм. Хэн ч намайг зэмлээгүй биеийн өвдөлтийг мэдрээгүй атлаа Цаст цагаан алтай, өндөр сүрлэг уулс, мэлтийн өнгөрөх Ховд голоо, жилийн дөрвөн улиралд аясын салхи аадар борооноос хамгаалан нөмөрлөж байдаг Бөхөн уулаа санахаар сэтгэл гэдэг ижий ааваа санахын адилаар бүр түүнээс илүүгээр санагалзан уярах нь аргагүй л хүн байгалийн хүйн холбоо гэлтэй.
Нутгаа санаад ирэхээр Бөхөн уулийн энгэрт үүрд нойрссон аав минь аяндаа л зүүд нойроор эргэлдэх нь эмзэг сэтгэлийн хөндүүр аясыг улам бүр хөдөлгөнө.Тиймээ аав минь яг л Бөхөн уул шигээ нөмөртэй дулаахан бас гэм хоргүй хүн хүний хүндэтгэлийг хүлээсэн байнга л инээмсэглэж явдаг хүн байсансан.
Аавтайгаа цуг Бөхөнийн хойд урд энгэрээр тарвага гошгируулж, шүдэнзны хайрцаг буудан мэргэнээ сорьж, машинын аар саархан зайд дөхүүлж өгдөг байсан минь ёстой хүүхэд ахуйн зан байж. Сэрүүн сайхан Алтай нутгийн зуны дулаахан хэдхэн өдрийг алдахгүй гэсэндээ үдийн дулаанаар Ховд голын усанд хүн загас болон норсон хувцастайгаа ус дуслуулан явдаг байснаа санахаар үнэхээр сахилгагүй охин байжээ, өвөл болохоор мөсөн дээр үзүүр нь дугуйрсан улиас юмуу, казак гэрийн хугархай унь бариад л үхрийн баас, яс, гутлын тосны хайрцаг ер нь боломжтой юу л байна түүгээр /шайв/ хийн кокей тоглож гарнаа /хэ хэ энэ үеийн мөч бүхэн жаргалтай/. Миний багын гэгээн дурсамжийн багаахан хэсэг ... энэ блог минь надад хамгийн сайн найз, сэтгэл доторхи бүхнээ уудлан ярьдаг үнэнч анд минь болж байна. Яагаад ч юм дотроо бүхнийг эргэцүүлэн бодож өөртэйгээ ярьж, ухаарч явдаг надад блог маань ганцаардлыг минь хуваалцаж, хүсэл мөрөөдөлд минь жигүүр ургуулан урам нэмж, дурсамжийг минь мөнхөлж, итгэлийг минь хадгалж, зоригыг минь хурцлах юмаа

Friday, October 30, 2009

АЯЛАЛ ЖУУЛЧЛАЛЫН 12 сургаал
Àëáàí áîëîí àìðàëòûí
æóðìààð àЯëàëä яâàõ үåä:
Äýëõèéí ýìçýã òýíöâýðò òîãòîëöîîã á¿¿ àëäàãäóóë. Õýðýâ õ¿í á¿ð áàéãàëü õàìãààëàõ, õàäãàëàí ¿ëäýýõ àæèëä ãàð áèå îðîëöîõã¿é áîë áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçðóóä óñòàæ ¿ã¿é áîëîí áèäíèé äàðààãèéí ¿å ò¿¿íèé ¿çýñãýëýí ãîîã ¿çýæ ÷àäàõã¿é áîëíî ãýäãèéã ñàíàæ ÿâ.
ªºðèéíõºº àðä õºëèéí ìºðººñ ººð ÿìàð ÷ ìºð á¿¿ ¿ëäýý. Äóðñãàë áîëãîæ çóðàã àâ÷ ÿâ. Ìîä, õàä ÷óëóóíä ÿìàð ÷ áè÷èãëýë á¿¿ ¿éëäýý. ßìàð ÷ õîã á¿¿ õàÿ. Äàðõàí öààçàò ãàçðóóä áîëîí ò¿¿õèéí äóðñãàëò ãàçðóóäààñ ÿìàð ÷ äóðñãàëûí ç¿éë á¿¿ àâ.
Òà àÿëàëàà ñîíèðõîëòîé áàéëãàõûí òóëä æóóë÷èëæ áó÷ íóòãèéíõàà ãàçàðç¿é, ¸ñ çàíøèë, àìüäðàëûí ìàÿã áîëîí ñî¸ëûí òóõàé èë¿¿ã ìýäýõèéã õè÷ýý. Íóòãèéí àðäóóä þó ÿðèõûã àíõðààðàëòàé ñîíñ, òýäýíòýé ÿðèëö.
Áóñäûí õóâèéí àìüäðàë áîëîí ¿çýë áîäëûã õ¿íäýë.
Áóñàäòàé çóðагàà àâàõóóëàõûí òóëä çºâøººðºë àâ.
Õîâîð áà õîâîðäñîí óðãàìàë áîëîí àüòíû ãàðàëòàé ýä ç¿éëñ õóäàëäàí àâàõûã öýýðëý.
ÀÍÓ-ûí Ãààëûí óäèðäàõ ãàçðààñ ãàðãàñàí “Ãàäààä àÿëàõààñ ºìíº ìýäýõ ¸ñòîé ç¿éëñ” íîìûã ñàéòàð óíø.
Ìàðøðóòûí äàãóó ÿâæ ñóð. Àìüòàí, óðãàìàë áîëîí òýäíèé àìüäðàõ îð÷íûã á¿¿ ñ¿éòãý.
Áàéãàëü õàìãààëàõ àæëûí õºòºëáºð áîëîí áàéãóóëëàãóóäûí òàëààð ìýäýýëýë àâ. Òýäíèé àæèëä òóñàëæ ñóð.
ßâãàí þìóó ýêîëîããèéí öýâýð òåõíèêýýð çîð÷èõûã ýðõýìëý. Æîëîî÷ íàðûã çîãñîîë äýýð õºäºëã¿¿ðýý óíòðààæ áàéõûã àíõààðóóëæ ÿâ.
Ýíåðãèéã, óñ, àãààðò õýìíýëòòýé õàíääàã, õîã õàÿãäàë áîëîí õîðò áîäèñóóäûã äàõèí áîëîâñðóóëäàã çýðýã áàéãàëü õàãìàààëëûí ¿éë õýðýãò õ¿÷ õºäºëìºðºº çàðæ áóé áàéãóóëëàãà, àðä èðãýäýä ¿ðãýëæ òóñ õ¿ðãýæ áàé.
ªºðèéí æóóë÷ëàëûí çóó÷ààñ ÀÆÁÍ-èéí àãààðûí, àãçðûí, óñàí àÿëàë æóóë÷ëàëûã ÿâóóëàõàä áàéãàëü õàìãààëëûí ¿íäñýí ÷èãëýëèéã áàðèìòëàæ áóé áàéãóóëëàãóóäûí òóõàé àñóó. ÀÆÁÍ-ûí òýäãýýð áàéãóóëëàãóóäàä òîäîðõîé íóòàã áîëîí ýêîñèñòåìèéã õàìãààëàõ ººðñäèéí ýêîëîãèéí õóóëèéã áîëîâñðóóäàõûã çºâøººðñºí áàéäàã.
Ýêî æóóë÷ëàëûã á¿õ ë ãàçðóóäàä ÿâóóëàõäàà WWF-èéí Àðêòèêèéí õºòºëáºðººñ áîëîâñðóóëñàí, Ðåéêüÿâèê õîòíîî çîõèîí áàéãóóëñàí ñåìèíàðààñ îëîí óëñûí áàéãàëü õàãààëëûí íèéãýìëýã áîëîí Àðêòèê äàõü æóóë÷äûí áàéãóóëëàãóóäûí òóñëàìæòàéãààð áàòàëãààæñàí ä¿ðìýýñ ãàæèõã¿é áàéõ ¸ñòîé. ¯¿íä
¯¿íä:
Àÿëàë æóóë÷ëàëûã áàéãàëü õàìãààëàõ àæèëòàé õîñëóóëàí àæèëëà
Áàéãàëèéí óíàãàí òºðõ, áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéã õàäãàëàí ¿ëäýý.
Õýðýãëýý, õàÿãäàë áîëîí áîõèðäîëòûí òºâøèíã áàãàñãà.
Íóòãèéí ñî¸ë, àæ àõóéã õ¿íäýë.
Áàéãàëèéí íººöèéã çîõèñòîé àøèãëà.
Ò¿¿õèéí áîëîí øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ ¿íý öýíýòýé ãàçðûã õ¿íäýòãý.
Îðîí íóòàã æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëëàãààíààñ òîäîðõîé îðëîãî îëîõ ¸ñòîé.
Æóóë÷ëàëûã õàíãàëòòàé ÿâóóëàõûí òóëä ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãý.
Àÿëàë æóóë÷ëàë íü òàíèí ìýäýõ¿éí øèíæ ÷àíàðòàé áàéõ ¸ñòîé.
Àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàæ áàé

Tuesday, October 20, 2009

БӨХИЙН БААСТ

Зохиолч Б.Бааст 1921 онд Ховд аймаг /одоогийн Баян-Өлгий/ Алтанцөгц сумын нутагт малчны гэр бүлд төржээ. Бага, дунд сургууль, Марксизм-Ленинизмийн оройн Их сургууль, Москвад утга зохиолын дээд курс тус тус төгсжээ.
1936 оноос уран бүтээлээ эхэлж “Алтайн жимээр”, “Алтайн цэцэг”, “Алтайн салхи”, “Алтайн хоёр өнгө”, “Алтайн их дөнөн”, “Хөвчийн Бор”, “Намрын уянга”, “Хаврын салхи” зэрэг өгүүллэгийн туужийн олон ном бичжээ.
Б.Бааст 1976 онд шилдэг бүтээлүүдээрээ Нацагдоржийн нэрэмжит шагнал хүртжээ.

Алтайн хөх дөнөн
Өгүүллэг


Цасан цагаан онгоц маань мөнх цаст домогт Цамбагаравын зүүн сугад хэдэнтээ сүрхий дайвалзав. Төрсөн өссөн нутгийн минь сэтгэлд дулаан, зүрхэнд зөөлөн газар нутаг нүдэн өмнө жирэлзэн өнгөрч эхлэв.
Цагаан түнгэ /үнэндээ цагаан дэрст гэсэн үг/ гэдэг нэгэн сум ард олон хэдэн мянган малтайгаа өлхөн намаржиж, өвөлжиж, хаварждагаар барахгүй хавар нь зөндөө газар тариа тарьдаг, намар нь хаа л бол хадлан авдаг хишигт нутаг минь шаргалтан харагдахаар бие сэтгэл минь нэг л хачин боллоо. Цагаан түнгэ нутаг маань бол Ховд голын нэгэн уужим цүлхгэр, тохой юм л даа.

Би нутгийнхаа халиун намрын ид сайхан цагаар нисэж явжээ. Төдхөн цагаан түнгийн наахантай, олоон жилийн тэртээ хайрт ээжийг минь нутаглуулсан Читгай гэдэг газар онгоцны цонхоор зэрвэсхийн үзэгдээд далд оров.
Ээж минь чухам ямаршуухан хүн байсныг би тодорхой мэдэхгүй ээ. Ээжийгээ нас барахаас нь хэдхэн хоногийн өмнө би нэг удаа хальтхан харсны л өчүүхэн бүдэг бүгээн дүр төрх миний нүдэнд хоногшин үлдсэнээр л би ээжийгээ тиймэрхүү хүн байсан гэж мэддэг. Харин ээжий минь нас барахаас нь өмнөхөн “Энэ муу хүү чинь жаал жуул ном эрдэмтэй явах хувьтай байж мэдэш юм. Юм нүдлэх цээжлэхдээ сайн юм. Yүнийгээ харж яваарай даа ...” гэж аавд минь захисныг, хожим аав минь мөн хүнд өвчтэй байхдаа надад хэлсэн нь энэ үед миний санаанд харван орж ирлээ. Бас би багадаа нэгэн гайхалтай сайхан зүүд зүүдэлсний дотор үүлэн хөх мориороо араас нэхэн хөөсөн олон дайснаас зугадан очиход ээжий минь “Хурдлаарай миний хүү, миний хүү, миний хүү ...” гэж тосон гүйж байсныг дурсан санав.
Бас “Алтайн хөх дөнөн” гэдэг домгийг Гэцэлжав ах миний багад ярьж өгөхдөө “Эрдэм номтой хүн хүрэхгүй газар, үзэхгүй юм, унахгүй унаа гэж байхгүй болох юм байгаа” гэж хэлсэн нь юутай сайхан холч ухаантай зөн билэгтэй үг байсныг би санав. Би нисэх онгоцоор тун олон удаа аялжээ. Онгоцонд суух бүрдээ би тэрхүү онгоцоо, багадаа хөлөглөн нисэж явж зүүдэлсэн “Алтайн хөх дөнөнгийн” тухай нэгэн домог дуртгал хавсармал өгүүллэг ярьж өгье гэж бодлоо.
Би багадаа их л дүрсгүй хүүхэд гэгдэж байв. Гэхдээ хүн олонд осолтой халгаатай юм нэг ч удаа үйлдээгүй билээ. Yнэндээ ч хүн айлгаж хүрээ бужигнуулсан юм үүсгэх ухаан санаа, тийм том зүрх, тэр цагийн хүүхдэд яаж ч байх ажээ. Би ах дүү олуулан байж. Одоо ч бид олуулаа л байна. Харин бид багадаа их азгүй ах дүү нар байж. Яагаад вэ? гэвэл бид хайрт ээжээсээ даанч эрт хагацжээ. Би бол ээжийнхээ дүр төрхийг тун муу төсөөлж байгаа юм. Ээжийгээ маш хүнд ёстой л хүний гарт орчихсон үеийнх нь хэдхэн минутын дотор ээжийгээ харсан нэгэн дүр зураг л миний нүдэнд үлджээ. Нэг өдөр би ах дүү нартайгаа түлээнд яваад ирлээ. Бид тэгэхэд манай гэрийн гадаа барьсан илүү гэрт байдаг байсан юм. Ээж минь гэртээ, хажуунаас нь бараг ганц аяга халуун цай аажуухан уучихаад ирэхээр гарах ч эрхгүй болсон ааваар минь түшүүлэн суудаг байсан цаг юм. Би түлээнээс ирээд, яагаад ч юм бэ, ээж дээрээ орох заяа таарч дээ. Тэгээд гэрт ороход зүүн талд намхан модон орон дээр царай гэдэг нь цас шиг цагаан болсон, үс гэзэг нь ширэлдсэн ээжийн минь хоёр хурц нүд гялалзан намайг харлаа. Ээж минь жигтэйхэн их амьсгаатай байлаа. Аав минь ээжийг түших гэж бараг тэврэн сууна. Ээж минь намайг өрөвдөн хайрласан харцаар хараад нэг юм өгүүлэв. Ээжийгээ хараад “Хөөрхий ээж минь ийм ч болох гэж дээ” гэж бодохдоо би ухаан гартал айсан байх аа. Тэгээд ээжийнхээ юу хэлснийг лав дуулаагүй байх. Ээжийнхээ хэлсэн үгийг дуулаагүйдээ, би өөрөө гомдсон уу, ээжийгээ гомдоохгүй, уурлуулахгүй гэж бодсон уу, бүү мэд. Ганц хоёр гишгээд дахин ээж рүүгээ хартал “Ээж нь нааш ир гэж байна” гэж аав өгүүлэв. Хайрт ээжийнхээ дэргэд ноорхой царайлаад очсон чинь “Алив хар хүү, ... гээ ...” гээд цааш нь юм хэлж чадсангүй байдал нь хачин болов. “Ээж нь хүүгээ үнсье гэж байна” гэж аав өгүүлэв. Ээж рүүгээ тонгойж духаа өгөв. Ээж үнслээ. Уруул нь цэв хүйтэн боловч бие нь гал цог шиг халуун байв. Тонгойгоод үнсүүлэх хооронд л ээж минь тэр чигээрээ халуун нурам болчихсон юм шиг санагдлаа. Харин ээжийн амьсгаа гэдэг ёстой хачин түргэн байгааг би аль түрүүн нь мэдсэн юм. Ээж намайг дахин дүрлийн ширтээд “Муусайн хүүхдүүд минь яана даа” гэж бодсон байх даа. Тэгээд уйлсан боловч нүднээс нь нулимс гараагүй юм. Хөөрхий ээж минь тэгэхэд лав зүрх сэтгэлээрээ уйлсан байх даа. Ээж сүүлд аавыг тонгойлгоод чихэнд нь хэдэн үг хэлэв. Аав, ээжийн үгийг их л хичээнгүй сонссоноо ээж рүү хараад “”За за” гэх аятай толгой дохиж байв. Би бодохдоо, ээж минь миний тухай л аавд юм хэллээ гэж санасан юм. Аав “Тэр данхыг хөгшин ээжийдээ хүргэж өг. Ээжид нь аяга халуун хярам авчраг” гэв. Би тэр данхыг авч гарахдаа ээжийнхээ царайг, зүрх өвдөж, нүд хальтраад дахин олигтой харж чадалгүй газар шагайн гарсан юм. Гэтэл тэр уулзалт ээж бид хоёрын амьд уулзсан сүүлчийн мөч байсан юмсанжээ ...
Түүнээс хойш хөөрхий ээж минь нэг ч их удаагүй нас барсан юм даа... ингээд бид ээжгүй боллоо.
Yүнээс хойш хэдхэн жил өнгөрөөд нэгэн намар аав минь намайг сундалж Танхим гэгчид аваачиж орхиод гэрээрээ Цэнгэл сум руу нүүгээд явчихлаа. Эсэргэн жилийн хавар гэр минь буцаад нүүж ирэв. Танхим завсарлаад гэртээ гүйж харьсан чинь манай гэрт нэг муу морин хуур байлаа. Ер нь тэр үед манай нутгийн айл бүрд муу сайн ч гэсэн ямар нэгэн хуур-хөгжим байдаг байв. Нэг өдөр хуурыг дэмий хөрөөдөөд сууж байтал Гэцэлжав ах орж ирэв. Нутгийн таних мэдэх ах дүү нар намайг урьд нь хаа ч байдаг нусгай борцуулын нэг гэж мэддэг байснаа, танхимд суугаад ирснээс хойш намайг ном эрдэмтэй хүн гэж хачирхаад байдаг болов. Миний хөрөөдөж байсан хуурыг Гэцэлжав ах аваад хөглөж нэгэн морины явдал дарав.
Тэр морины явдал надад сайхан ч юм шиг гунигтай ч юм шиг санагдлаа. Түүнээс хойш Гэцэлжав ахыг би ер бусын ид шидтэй хүн гэж бодох болов. Гэцэлжав ах л ирвэл би хуураа үг дуу ч үгүй авч өгдөг болов. Гэцэлжав ах ч миний хичнээн сонсовч уйддаггүй морины явдлыг дарж өгдөг болов. Аав ч бас заримдаа хуур дардаг байв. Гэвч аавын дардаг морины явдал надад төдий л сайхан санагддаггүй байв. Харин миний аав их л ёс горимтой хүн байсныг би бас мэднэ. Аав минь хуур дарахдаа өвдөглөн суугаад хормой дэвсэж хуураа тавиад дардаг байж билээ. Тэгээд:
- Би яаж хуур сурах вэ, Гэцэлжав ахаа? гэвэл,
- Хуур сурахад амаргүй ээ хүү минь гэлээ.
- Та надад зааж өгөхгүй юу? гэвэл,
- Чи надаар заалгаад олигтой хуурчин болохгүй. Ёстой хуурчин болохыг хүсэж байвал, чи урьдаар сайхан хууртай бол. Тэгээд газар сайн мэддэг хүнээр заалгаж хүн амьтны хөл гүйдэл ихтэй дөрвөн замын бэлчир газар ол! Хасын харанхуй шөнө тэрхүү эл хуль болсон дөрвөн замын бэлчир дээр очиж хуураа бариад суу. Тэгтэл чинь тэр шөнө, дөрвөн замын аль ч талаас нь ямар ч амьтан ирж мэднэ. Ирсэн амьтнаас огтхон ч айж болохгүй. Хуураа хөрөөдөөд л суугаад байх хэрэгтэй. Харанхуй шөнийн амьтад чамд гай түйтгэр тарихгүй. Тэд гүйдэг замаараа гүйгээд л байна. Тэгж байтал нэг мэдэхэд чиний дэргэд тэнгэрийн дагина ч юм уу лусын охин ч юм уу, уртын урт цагаан сахлаа чирсэн уулын өвгөн ирж ч мэднэ. Тэдний аль тэгж ирсэн нь чамаас элдэв шалдав юм асууж шалахгүй, шууд гарыг чинь барьж хуурын эрдэмд сургана. Өглөө эртээр хуурт сургасан хүн явна. Чи тэгээд л хуурчин болчихсон харьж ирнэ гэж ярилаа. Би энэ үгэнд итгэлээ. Ёстой хуурчин болъё гэж бодлоо. Гэтэл эзгүй хээрт, эрхийн чинээн бие гав ганцаараа харанхуй шөнө хуур бариад сууна гэхэд хамгийн түрүүнд айх эмээх зүйл л сэтгэл санаанд орж байна. Чоно хүрч ирээд идчихвэл яанаа гэж бодогдлоо. Чөтгөр шулам ирээд аваад явчихвал яанаа гэж ч бодогдож байна. Ер нь айхгүй байх аргагүй санагдлаа. Гэтэл айхгүй байх хамгийн чухал гэж байгаа. Тэр ч байтугай хууранд сургадаг зарим ид шидтэн маань тэнгэрийн дагина, лусын охин байдаггүй, морины хувхай толгой унасан алмас эмгэн байдаг гэх нь тэр. Хэрэв тийм алмас эмгэн нь хүрч ирвэл би айхгүй байх нь бүү хэл ухаантай ч байж чадахгүй шүү дээ. Бас тэр морины хувхай толгойг унаж ирсэн эзэнтэй нь сундалдаж суугаад хуурдвал хуурыг улам ч сайхан сурдаг юм. Хуур гар хоёр чинь өөрөө эвлээд сайхан сайхан ая эгшиг өөрөө л урсаад ирэхийн цагт морины чинь толгойд амь орж хөдлөн хөдөлсөөр нэг мэдэхэд тэр толгой цаст өндөр уулын цалгиа цагаан арслан шиг газар шүүрсэн дэлтэй, ган дөрвөн туурайтай, галгиа халгиа явдалтай гайхамшигт эрдэнийн хөлөг чинь болно. Тэгээд чамайг үзүүртэй модны дээгүүр үүлтэй тэнгэрийн доогуур унуулан давхиад, заяаны чинь ханьтай учрааж ч мэднэ, замба тивээр хэсүүлж ч мэднэ, аль эсвэл аав ээжийн гэрт хүргээд ирж ч мэднэ гэж ярьсныг яах вэ. Гэцэлжав ахын энэ үг, нэг талаар сайхны нь яана, нөгөө талаар аймшигтайг нь яана. Ингээд эцсийн эцэст миний хуурчин болох гэсэн хүсэл бүтэхгүйд хүрэх нь тодорхой боллоо. Гэвч Гэцэлжав ахын энэ үг надад нэг л сайхан санагдаад байдаг байлаа.
Байсаар зун болов. Нутгийн ард олон, уршигт хорт шумуул гарах нь гээд л зуслан өөдөө яаран сандран нүүж эхлэв. Манайхан ч тэмээтэй унаатай айлуудыг хамжин нүүлгэлцэж байж унаа морь, ачлагын тэмээг нь гуйж нүүдгээрээ нүүж Олон-нуур хэмээх дэлгэр сайхан зусланд гарлаа. Зусланд гарахаар ядуу бидний жаргал эхэлж байгаа юм. Хилэн шиг ногоон зүлгэн дээр зунжин хөл нүцгэн наадаж тоглоно. Дуртай цагтаа усанд орно. Тараг хоормогт бүр ходоод маань өнгөршинө. Хүрээний банди нартай нийлж голын жараахайг тагш дүүрэн барьж хийгээд устай нь уралдан ууна... Энэ мэтээр хийдэг адил тун их болно. Шөнө болбол бид гэрт огтхон ч унтахгүй. Муусайн дээл, ширдгээ чирч гараад хотны захад унтана. Шөнө бидэнд айх зүйл бас бий. Бух шар дайрчих гэнэ. Өөдөө сөөргөө давхилдсан согтуу хөлчүү улсуудад гишгүүлчих шахна. Бид орондоо ормогц ярих зүйл бас ихтэй. Тэнгэрийн од, сарны тухай бидэнд ярихгүй зүйл гэж ер байхгүй. Од мичидийг өмчилнө. Нэг нэгэндээ “худалдана”. Заримдаа үлгэр ярина. Найр надам унадаг хурдан мориныхоо тухай ярина. Морио үлгэр домгийн ийм ч морь шиг, тийм ч морь шиг гэж магтана. Бидний багад яасан ч олон үлгэрч туульчин байсан юм бэ? газар сайгүй л үлгэр ярьдаг, өвлийн уртад тууль хайлдаг хүн байж дээ. Бид уван цуван унтана. Нэгэн шөнө би сайхан зүүд зүүдэллээ.
... Манай нутагт л бололтой их олон адуутай таньдаг ч юм шиг танихгүй ч юм шиг баян хүн байх юм. Би тэр баяны адуучин шиг л байх юм. Тэр баян олон адуутай ч надад сайн морь үл унуулна. Гэтэл манай нутагт дайн ч болоод байх шиг, Алтайгаас олон арван сайн эрчүүд ирээд ч байх шиг. Газар дэлхийгээр дүүрэн буун дуу, утаа униар болж өнөөх баяны маань их адууг хөөж туугаад ч байх шиг, хөлгүй их усруу шахаж хиар сүйтгээд ч байх шиг ухаан санаанд багтахгүй хачин юм болж байна. Их адуугаа сүйтгүүлсэн өнөөх баяныг харсан чинь ганцхан муу хамуутай татанхай хөх даага хүзүүдэн тэвэрчихээд л уйлж байх юм. Тэгснээ баян: “Чи энэ даагыг унаад тэрхүү Алтайн сайн эрчүүлийн араас явж адууг минь салгаад ир! ” гэх юм. Би баяны хэлснээр түүний татанхай хөх даагыг унаад явах болсонд аав минь “Миний хүү хөх даагаа татанхай гэлгүй гуядаад, хөглөгөр Алтайн замыг хэцүү гэлгүй тэмцээд яваарай! Алтайн сайн эрчүүд алдартай боловч, аян замдаа гурван хоног төөрөх эргүү хар мананг, ахуй нутгийн чинь шидтэнгүүд аргагүй л татууллаа...” гэж хэлсэнд би нум сум ч агсаад буу чум ч үүрээд гарлаа.
Татанхай хөх даага минь татаад тавьсан сум шиг шулуун явдаг юм байна. Ус гол, уул даваанд ер үл саатна. Явсаар сайхан үүлэн цэнхэр морь болон хувилчихлаа. Yүлэн цэнхэр морь болсноо хөрст ногоон дэлхий дээгүүр биш хөх мөнгөн тэнгэр өөд л хөвөн хөөрөн оддог юм байна. Өндөр тэнгэр өөд өгсүүр шатаар явах мэт явсаар байтал өнгийн сайхан солонго татсан үүлэн дунд ороод иржээ. Тэр үүлэн дотор уул ч байна, ой мод ч байна, нуур нуга, шувуу жигүүртэн цөм байна. Гэтэл газрын хаанаас эгшиглэн хангинах нь үл мэдэгдэн гагцхүү сэтгэл баясан зүрх уяраасан өнгийн сайхан хөгжим эгшиглээд тэрхүү хөгжмийн эгшгэнд эргэн тойрны бүх байгаль ертөнц тэр аяараа дуулан бүжин агснаа төдхөн шингэх дөхөж буй нарны туяанд толин цэнхэр нуурхан мэлтэлзээд тэр нуурын дунд алтан шаргал шагшуурга намс намс ганхаж байснаа бадамлянхуан цэцэг дэлбээгээ дэлгэх мэт алтан шаргал шагшуурга хэдэнтээ гадагш налахад дундаас нь олноос олон цасан цагаан хун шувууд хөвөн хөгжин гарч ирэхийг харвал хун шувуу бүрийн нуруун дээр лусын охид эрдэнийн дэвүүр дэлгэн энхрий хонгор дуугаар дуулан явах ажээ.
Ёстой л үзээгүй юмаа үзэж, үлгэрийн ертөнц гэгчид ингээд очдог юм байна. Цасан цагаан хун шувуудыг хөлөглөсөн цэцэг дундаас төрсөн юм шиг цэвэрхэн охид үүлэн цэнхэр морийг минь эргэн тойрон бүжин дуулахад толгой эргэж нүд эрээлжлэв. Охидын хувцас солонгын долоон өнгөтэй. Дэвүүрүүд эрдэнийн олон чулууны гэрэлтэй. Нуур нь толь шиг. Оройн наран, огторгуйн өнгө, хаанаас хангинаад байгаа нь мэдэгдэхгүй эгшиг хөгжим, охидын уянгын уярам дуу, тэр дуу хөгжмийнхөө дагуу яралзан мяралзаж, намилзан намирч байгаа энэ суу жавхлан нэг бодлын ерөөсөө байж боломгүй ч юм шиг санагдана. Нөгөө бодлын яагаад ч ийм сайхан юм энд байдаг байнаа гэж санагдана.
Нэг мэдсэн чинь өнөөх олон цасан цагаан хун шувуудыг хөлөглөсөн лусын охид заавал намайг хөх хөлгөөс минь толин цэнхэр нууран дунд буулгах гэж дайрцгаадаг юм байна. Хун шувууд хөх хөлөг рүү минь ойртох тутмаа өргөн цагаан далавчаа зэрэг зэрэг дэлгэн толин цэнхэр нуураа тас няс алгадаад, лусын охидын дуу ч гэсэн, их хачин өнгө аятай болсонд хөх хөлөг минь гэв гэнэтхэн нуураас тасран хөөрөх нь тэр.
Хөх хөлөг минь ёстой л жийхээрээ жийж гарлаа. Эргээд харсан чинь өнөөх олон цагаан хунгууд цагаан сум шиг амьтад болчихсон лусын дагинууд нь үлгэрийн баатрууд болчихсон хөөж айсуй явдаг юм байна. Урагшаа тонгойж хөх хөлгийнхөө чихэнд хойноос нь хөөж айсуй амьтдын байдлыг хэлбэл “За чи намайг хавчихаараа хавч би ч сунахаараа сунана. Тэгж байтал учир нь олдох байгаа” гэж хөх хөлөг минь хүний хэлээр хэлдэг юм байна. Тэгээд л хөх хөлөг минь өндөр хөх тэнгэрээс өргөн ногоон дэлхий рүүгээ бууж байгаа аятай л тувт доошоо жирийгээд байх шиг л боллоо. Би ч тэртэй тэргүй юмны учир олохоо байсан хойно, ганцхан хөлгөөсөө л салахгүйг хичээн дэлээс нь зууран явлаа.
Явсаар байгаад нэг харсан чинь номин ногоон дэлхий минь, нутгийн сүрлэг уулс маань бололтой газар орон харагдаж эхэлснээ өндөр шовх оройд нь үүлэн сүрэг хурсан, өргөн цагаан цээжинд нь алтан наран ээсэн нэгэн сайхан цаст цагаан уул харагддаг юм байна. Тэр уулын барааг харангуут хөх хөлөг минь ч чангарав, хөөрхий би ч онгиров. Араас хөөгсөд дөхөөд байна, аюултай сум нь чихний хажуугаар часхийгээд, хацарт ойрхон халуу оргиод л өнгөрөөд байна. Цаст цагаан уул хариугүй ойртлоо. Уулсын мөнгөн цагаан цастай толигор энгэрт тулаад ирснээ “Одоо хаачих байнаа?” гэж бодтол тэрхүү толигор энгэр ямар нэгэн их хүчтэй анир чимээ гарган нижигнэж шижигнэн хага үсрэн ярагдаад хайрт ээжийн минь царай нүдэн өмнө гараад ирэв. Ээжийн минь царай өнөөх хүнд өвчтэй байхад нь миний ороход ямар байлаа, яг тэр янзаараа харагдаж байна. Тэгэхдээ хажууд нь түшсэн аав ч харагдахгүй ээж минь аахилж амьсгалах ч үгүй, харин ч нэг харахад намайг айсуй баярласан мэт, дахин харахад хүү минь хөөж яваанууддаа гүйцэгдэх ч юм уу, шуугин буй суманд нь оногдчих бий гэж байсан зовсон шинжтэй харагдана. “Хурдлаарай миний хүү, миний хүү, миний хайртай хүү” гэж ээжий даллан хашгирсаар наашаа гүйж явна. Би ч ээж ээ ээж ээ, ээж ээ хэмээн морьтойгоо ч юм шиг, явган ч юм шиг тосон гүйж байтал гэнэтхэн уул доргиож, ус цалгиасан сүртэй буун дуун тасхийхэд хөөрхий хөх хөлөг минь ганцхан муухай унгалдаад ойчлоо. Би ч ээжээ хэмээн орилоод сарвалзан ойчлоо. Цочин сэрлээ.
Сайхан зүүд минь халин оджээ. Хөх хөлөг ч алга, хөөсөн дайсан ч алга. Хөөрхий ээж минь бүр ч алга. Хөх хөлөгтэйгөө зугтаж явахад хөөсөн дайсны сум араас онох ёстой атал урдаас ч оноод байх шиг. Тэр мөртөө духан дээр онон, цус урсаад ч байх шиг санагдаад байсан юм. Тэгээд энэ бүхэн маань юу байваа? Духан дээр сум онож хүйтэн цус урсаад байна гэсэн нь бороо орох гэж ганц нэг ширхэг дусал бидний нүүрэн дээр дусаж эхэлсэн нь ажээ. Уул доргиож ус цалгиасан сүртэй буун дуу нь тэнгэрийн дуу байжээ. Yнэндээ газар тэнгэр нийлүүлсэн гал цахилгаан цахиж тэнгэрт гэзэг даран нижигнэж байв. Шаагин шуугиж айсуй салхитай бороог харвал амьтай голтой юм тэсэж тогтохын эрхгүй юм шиг санагдаж байв. Бид босож дээл хувцас, дэвсгэр хучлагаа чирээд гэр лүүгээ гүйлдэв. Айл гэрийн хүмүүс цув юүдэн болон аргал түлээ, мал хар руугаа гүйлдэв. Хэдхэн хормын хооронд салхи, зүсэрсэн ширүүн бороо, дуу цахилгаан бүгд нэг мөсөн шахам пижигнээд өнгөрөв. Энэ бүхнийг би төдий л тоосон ч үгүй, айсан ч үгүй. Бага балчир наснаасаа зун бүр л үзэж өнгөрүүлдэг зуршил болсон зүйл болоод л тэр байх даа. Би харин өнөөх сайхан зүүдэндээ гашуудаж хэвтэв. Тэр олон лусын охид, цасан цагаан хун, толин цэнхэр нуур, алтарсан шагшуурга, хорвоо ертөнцийг бүхэл бүтэнд нь уяраан хайлаасан дуу эгшиг ямар учиртай зүүдэнд орвоо?
Бодсоор байгаад туульч Бага ахын өнгөрсөн өвөл хайлсан нэгэн гайхамшигт туульд гардаг хэсэг, Гэцэлжав ахын хэлдэг хуур сурахаар дөрвөн замын бэлчирт суухад заримдаа ирдэг гэдэг тэнгэрийн дагина, лусын охидыг хольж хутгал зүүдэлсэн хэрэг байна гэж мэдэв. Yүлтэй тэнгэрийн доогуур, үзүүртэй модны дээгүүр нисээд байсан хөх хөлөг минь ямар учиртай зүүдэнд ороо юм бэ? гэвэл Гэцэлжав ахын өгүүлдэг нэг үлгэрт гардаг эрдэнийн хөх халзан хөлөг ажээ. Хөх хөлөгтэйгөө зугтсаар ээждээ хүрэхийн даван дээр хөөж явсан дайсан хөх хөлгийг минь буудлаа гэсэн нь гал цахилгаан цахиж тэнгэр ниргэсэн хэрэг байжээ. Эцэст хайртай ээжий чинь яагаад зүүдэнд орсон бэ? гэвэл би нэг ахтайгаа цуг, гол руу тариа услахаар явах улсуудыг дагаж явъя. Тэгэхдээ ээжийгээ нутаглуулсан газар дээр очъё. Би тэр газрыг мэдэхгүй болохоор ах минь мэддэгээрээ надад зааж өгнө гэж хэлсэн юм. Ээжийнхээ газар дээр очно гэсэн нь яагаад ч юм бэ дээ, надад ээжтэйгээ уулзаж учрах юм шиг л сайхан санагдсанаас би ээжийгээ хүсэн хүссээр, эцэст зүүдээрээ хайрт ээжтэйгээ бас дахин нэг удаа хальт учирсан хэрэг байх нь ээ. Би ээжийнхээ гэгээн дүр төрхийг тун бүдэг бадаг мэдэх атал энэ удаа яагаад ийнхүү зүүдэнд ээжийн минь царай зүс тийм содон сайхан харагдсан бэ? гэвэл би сүүлийн үед яагаад ч юм бэ, ээжийгээ нэг л их санаад байх болсноос ийм явдал болсон бололтой.
Зуны хүмүүс гэдэг нойрондоо мөн ч харам юм даа. Тэнгэрийн дуу, цахилгаан, түр зуурын ширүүн борооноос “Түргэн жагсаал” авсан хүмүүс төдхөн ор орондоо хурхираад дугжраад өгөхөд гагцхүү миний нойр ер хүрэхгүй, юу ч бодохгүй унтах гэхэд л хөөрхий ээжийн минь дүр төрх нүдэнд үзэгдэж сэтгэлд урган босож ирээд ер болж өгдөггүй. Маргааш бушуу болоосой, ахтайгаа бушуухан очиж ээжтэйгээ уулзах юм шиг санагдаад тун ч болдоггүй. Амьдралдаа анх удаа ээжийгээ нэг л их санаж, мөн анх удаа нойтон дэртэй хоносон минь тэр шөнө байж билээ. Ээ дээ, энэ дэлхий дээр хүн, юу ч үгүй байж болох боловч ээжгүй байх гэдэг яагаад ч юм бэ ер байж боломгүй зүйл шиг санагдаад тун ч болдоггүй шүү.
Маргааш нь ах бид хоёр гол орж тариа услах хүмүүс дагаад явлаа. “Могой цохиход модны нэмэргүй” гэгчээр очиж очиж тариа услах хүмүүс дагаж энэ хар халуунд үүний явдаг хэрэг нь юу вэ? Очоод бидэнд юугаараа нэмэр болох хүн бэ? энэ бид хоёр ямар элэнцгийнхээ нэмэр болоо билээ. Нэрмээс л болно... Наран харанхуйлтал язганасан хар шумуулд соруулах гэж бөгс нь умалзаа биз гэж тариа услахаар явж буй хүмүүс, замд, надаар зугаа хийж, дамшиглаж явлаа.
Ах минь намайг дагуулж гарсан цаад санаагаа хүмүүст хэлсэнгүй. Харин “Та нар муу дүүгээр минь битгий тоглоом тохуу хий. Та нар уулын оройд унаа морьдоо орхиод, шөнө тариа услахаар явахад дүү бид хоёр л утаа май тавьж унаа морьдоо ялаа шумуулаас хамгаална. Өдөр та нар унтаж амарна. Бид хоёр аргал түүнэ цай чанана хоол хийнэ. Шөнө тавьдгаас бүр ч их утаа май тавина. Бид хоёрын тусыг та нар тэгж юман чинээн бодохгүй байж болохгүй даг шүү...” гэж ах хэлэв.
Тэр өдрийнхөө орой бид Цагаан тунгийн голын наад талын нэгэн намхан уулын орой дээр ирлээ. Ховд гол, Цагаан тунгийн нутаг ёстой л хар ногоорон харагдаж байна. Цагаан түнгэ гэдэг намар, өвөл, хавар цагийн бидний эх орон, яг одоо гэвэл тариа чацарганы эх орон маань тэр аяараа л хөөрхий ээжийн минь дүр төрх шиг харагдахад нүд дүүрэн нулимс бүрхээд ирдэг юм байна. Уулын оройд голын хорт шумуулын зах сэжүүр бас байна. Гэхдээ арай ч унасан морьдыг маань бариад идчихээр биш байлаа.
Бид яаран утаа май тавилаа. Наран шингэх үед хээрийн цай уулаа. Дараа нь жаахан шар будаатай хоол хийж идлээ. Хүмүүс дөнгөж нүдээ ил гарган толгой тархиа зузаан алчуураар боогоод хүрзээ бариад гол руу орлоо. Ах бид хоёр бас нэг хүнтэй гурвуулаа утаа май тавьж ёстой л ойр зуурын шал дэмий юм хөөрөн суулаа. Шөнө орой болсон хойно салхи үлээв. Салхины үлээлтээр шумуулын хал татрав. Бид ч утаа май уугиулах ажлаас түр суларч тэрүүхэнд байдаг шанд руу явж ус авч ирэв. Тариа услахаар явагсаддаа цай чанаж тавив. Морьдоо бөхлөөд хэвтэв. “Ээжий дээрээ хэзээ очих вэ” гэж ахаас сэмхэн асуувал “Ээжийгээ нутаглуулсан газар дээр гээч миний дүү...” гэх ах залруулан өгүүлснээ “Маргааш хоёулаа мориор очно. Саяын ус авч ирдгээс жаахан цаашаа яваад л хүрчихнэ” гэлээ. Би бас жаахан хэвтсэнээ “ах аа ээжий дээрээ очоод ирвэл болохгүй юу?” гэвэл “Одоо юу ч мэдэгдэхгүй. Бушуухан унт миний дүү...” гэлээ. Дахиад би ахдаа юм хэлсэнгүй. Тэгээд энэ эзгүй хээрт ээжийг минь нутаглуулаад орхичихсон гэдэг ер байж боломгүй юм шиг санагдаад унтаж чадахгүй хэвтээд л байв. Элдэв юм бодон, шөнийн болжморын жиргээ, ууль шувууны гуугачаа, голд төөрч хоцроод ялаа шумуулд үйлээ үзэж яваа нохойн улих тэргүүтнийг чагнан хэвтсээр л байв.
Маргааш болов. Тариа услахаар явсан хүмүүс үүрээр голоос гарч иржээ. Тэдний цөмийн нүүр нүд булуу болтлоо хавдаж тархи толгой нь хэвийнхээсээ том болчихсон юм шиг харагдаж байв. Тэд хорт шумуулд хазуулж хавдсан нүүр нүдэндээ гэрээсээ авч гарсан айргийн өнгөр, шимийн архины охь түрхэнэ. Морьдын маань ч нүд, омруу цээж, цавь, салтаа тэргүүтэн нь хавдах шинж орж зарим газраар нь цус шүүс нэвчин харагдана.
Өдөр ах намайг дагуулан усанд явав. Ус авдаг дэрстэй шанд маань аймшигтай шумуултай байсан учир хоёулаа хэдэн ширэн хөхүүрт усаа хам хум дүүргэж аваад шандын баруун хойт намхан хадан мөрөг дээр гарч урт уужим амьсгаа авав. Гэвч тэнд шумуул бас л байв. Yдийн наран яг сайхан голлож тусдаг хоёр мөргийн хоорондох жалгархуу атлаа өтөг хондтой газар намайг ах дагуулан ирэв. “Муу ээжийг маань нутаглуулсан газар энэ дээ” гэж ах өгүүлэв.
Хоёулаа мориноосоо буув. Хэлэх ч юм олдсонгүй, асуух ч юм санаанд орсонгүй. Нэгэн дөв дөрвөлжин хөх чулуу харагдана. “Яг л энд юм даа...” гээд ах тэр чулуун дээр шилтэй сүүнээсээ дусаагаад тэгээд өтөг хонд дээгүүр цацав. Бас тэр чулуун дээр хонхортой жижиг чулуу олж тавин аргал түлж цог гаргаад арц унгасгав. Мөсөн чихрийн халтар хэлтэрхий бор хиртэй алчуурт нандигнан ороосноо гаргаж тавив. Ааруул хуруудны жоохон хэсэг тавив. “За ингээд ээжийгээ эргэчихэж байгаа юм шүү дээ. Ээж нь миний хоёр хүү овоо л доо гэж бодно шүү дээ. Миний дүү энэ газрыг сайн харж мэдэж ав. Хааяа ингээд ирчих сайхан байдаг юм шүү дээ. Одоо хоёулаа явъя. Морьд маань сүйд болох нь...” гэлээ. Хэлэх ч юм олдохгүй, яах ч учраа мэдэхгүй, дэмий л тэр газар байгаад баймаар санагдав. Ингээд л байгаад байвал эжий минь ахиад саяхны зүүдэнд үзэгддэг шиг нүдэнд нэг харагдах ч бол уу л гэж би горьдсон юм. Гэвч миний горь огтын гэнэн гэгэлгэр горь байжээ. Хичнээн суувч ээж үзэгдэхгүй нь үнэн учир арга буюу ахыгаа даган мордов. Энэхүү хоёр дахь өдөр, тариа услахаар ирсэн хүмүүс дотор над шиг тийм уруу дорой царайтай, ялаа шумуулд ч үхтлээ хазуулж, хаван хавдар болж эхэлсэн хүн бараг алга болов. Ээжтэйгээ уулзах юм шиг бодож ирчихээд ийнхүү гол горойсон учир ялаа шумуулд идүүлэхийг даанч юман чинээнд бодсонгүй санжээ.
Орой тийшээ ах маань бас урвайсан харагдана. Бодвол намайг хараад сэтгэл нь өвдөж эхлэв бололтой. Ах бас миний тухай тариа усалж яваа хүмүүст хэлсэн бололтой. Тэд намайг аргадаж, аль зөв үг хэлж, зөөлөн сэтгэлээр хандаж идэж уу, энэ тэр гээд л сүйд...
Энэ орой бидний араас Гэцэлжав ах зэрэг хэдэн хүн хүрч ирэв. Тэд бас тариа услах гэнэ. Гэцэлжав ахын ирсэн нь миний сэтгэлийг сэргээв. Гэцэлжав ахын оронд ах маань шөнө тарианы ус тавилцахаар явлаа. Би Гэцэлжав ахын дэргэд хэвтээд саяхан зүүдэлсэн зүүдээ хольж хутган өгүүлсэнд, миний ярихыг их л таашаан сонсож хэвтэв. Бодвол тариа услахаар явсан хүмүүс, миний сэтгэлийг сэргээсэн сайхан юм ярьж өгөхийг Гэцэлжав ахад “даалгасан” бололтой.
Миний хэлэх юм дууслаа. Би тэгээд уртаар санаа алдав. Ээжийг яг нутаглуулсан газар бидний байгаа бяцхан уулын оройгоос арай харагдахгүй боловч намхан хадан мөрөг нь гэрэл гэгээтэй бол харагдах тул одоо ингээд санаа алдаад хэвтэж байхдаа би тэр зүг харанхуй ч гэсэн харж л байв. “Миний дүүгийн зүүд их бэлэгтэй сонин сайхан зүүд байна. Чи одоо танхимд сууж ном үзэж байгаа... Ирэх намар дахиад сууна. Чи яваандаа эрдэм номын хүн болох биз. Эрдэм номтой хүн үүнээс хойш энэ улс олонд их хэрэгтэй, их ч хүндтэй хүн болох биз. Эрдэм номтой хүнд хүрэхгүй ч газаргүй үзэхгүй ч юмгүй, унахгүй ч хөлөг морь гэж байхгүй болох биз...” гээд үгээ их л зөөлөн зөөж, сайхан өнгөтэй ярьж байлаа.
...Унахгүй ч хөлөг морь гэж байхгүй болох бизээ гэсэн тэр нэгэн үг нь “Гэцэлжав ахаа, таны надад хуурдаж өгдөг морины явдал ямар учиртай юм бэ?” гэж асуух бодол төрүүллээ. Энэ морины явдлын учрыг мэдэхсэн гэж би дандаа бодох болсон юм. Гэтэл асуух гэхээр нэг ч олигтой аян шалтаг гарч өгдөггүй байв. Заримдаа бас “За за ийм жаахан эрхийн чинээн нусгай хүүхэд ах зах хүнээсээ тийм юм асууж болдоггүй юм” гэх болов уу гэж санагддаг байв. Сүүлийн үед Гэцэлжав ах манайхаар ирэхээ больсон юм. Одоо ингээд тариа услах ажлын үед тааралдсанд миний баярласныг яана. Би бас эрхбиш эрдэм номын захад хүрсэн болохоор хүнээс юм асууж болох байх гэж заримдаа санагдаад байх болсон юм. Би бодсоор тэсэхгүй тэрхүү мориныхоо тухай ярьж өгөхгүй юу гээд гуйчихав. Ингэж гуйчихсан хойноо бас, арай болохгүй бүтэхгүй юм асуучихсан юм биш байгаа гэж хулмалзтал Гэцэлжав ах “Харин ах нь чамд тэр мориныхоо тухай яг ярьж өгөх гэж байлаа шүү дээ” гэдэг юм байна. Ингэж хэлэхээр нь би ёстой магнай хагартлаа баярлав. Хоёулаа явж аргамжаатай морьдынхоо дөрөв биш найман талд нь тавьсан утаа майгаа сэргээлээ. Гал дээрээ буцаж ирлээ. Зөөгширсөн хар цайнаас уулаа. “Ах нь үлгэрээ ярьж өгөөд цай чанав. Би унтана шүү дээ” гэлээ.
“...Урьд манай Алтайд Жанибек гэж өнчин ядуу нэг хүүхэд байжээ. Тэр хүү ядуу хоосон ч гэлээ ухаантай, их зориг зүрхтэй хүү байж гэнээ...” гээд Гэцэлжав ах яриагаа эхлэв. Ер нь энэ хүүгийн тухай түүх сударт ч их бичсэн бололтой байдаг юм билээ. Ард олны дунд түгсэн яриа ч их байдаг юм. Түүнээс би чамд хоёр л юм ярьж өгье дөө. Нэгд хүүгийн зоригтойн тухай, хоёрт, тэр хүүгийн хайртай нэгэн морины тухай гэлээ.
“...За тэгээд Жанибек хүү чам шиг бага байхдаа нэгэн намар цаг, анчид дагаж гахайн гөрөөнд явж гэнэ. Анчид гөрөөлөх газраа хүрээд халууцаж, цөм хувцас хунараа тайлаад энд тэнд шалдан цээж гарган, их өвсөн дунд хэвтэцгээж гэнэ. Нэг харсан чинь Жанибекийн хөлийн ул өөд өгсөн хуруун дээгүүр нь нэгэн могойн толгой өндийн даваад хөл өөд нь гонжийгоод л өгсөж байхыг хүмүүс харжээ. Их ч том, мөн урт гэдэг нь ч аймаар эрээн могой ажээ. Айж сандарсан хүмүүс яаж ч чадахгүй дэмий л бүлх залгичихсан юм шиг гөлийлдөн байтал нөгөө могой Жанибекийн нүцгэн цээж өөд л өгсөж харагдаж гэнэ. Жанибек биен дээгүүрээ могой хүйт оргилуун өгсөж явааг мэдсэн боловч огтхон ч чацав татав гэлгүй, тайван гэгч нь амаа ангайчхаад л хэвтээд байх юм гэнэ. Айсан хүмүүс гайхаад л байж. Жанибек амаа ангайчхаад л хэвтээд байж. Могой өгссөөр хоолойнд нь хүрчээ. Цаашаа эрүү өөд нь өгсөөд Жанибекийн ангайсан ам руу гулсан ортол нь Жанибек ганц хавхийсэн чинь могойн толгойг тас хазан нулимчихаад босоод ирсэнд айхын эрхэнд анир чимээгүй атиралдан хэвтсэн хүмүүс, цөм санаа амарсан янзтай аль л сайн сайхан үгээ хэлэн босоод ирж гэнэ. Эр хүн зоригтой бол чоно яана гэдэг билээ? Миний дүү тийм үг мэдэх ч үгүй биз ээ. Эр хүн зоригтой явах гэдэг энэ Жанибек хүү шиг явахыг л хэлнэ шүү дээ гэлээ. Гэцэлжав ах энэ домгийг ярихдаа, яг л одоо өөр өөд нь өгсөн ирсэн могойн толгойг тас хазаж байгаа юм шиг ярьсан болохоор би ч бүр жигтэйхэн айж хар хөлс минь чийхарчихсан байлаа. Ингээд Гэцэлжав ах яриагаа завсарлаж утаа майгаа засав. “Энэ хүү мөн ч зоригтойёо доо?” гэхэд нь би “Ёстой аймаар байна” гэв. Гэцэлжав ах дахин ирж, миний хажууд хэвтэв. Жанибек хүү мөн чам шиг байхдаа нэгэн баян хүнээс морь гуйжээ. Тэр баян “Мянган адуу цаана чинь бэлчиж байна. Морины сайн мууг мэддэг л бол шилж байгаад нэгийг нь барьж ав” гэжээ. Жанибек их адуун дотор ороод энэ ч унага даага, тэр ч агт морийг хараад шинжээд яваад л байж гэнэ. За бараг баяны мянган адууны эр хүйстэй бүгдийн шандас шөрмөсийг барьж үзэх шиг болж гэнэ. Тийнхүү явж явж, шар үсэндээ хатсан нэг муу хөх даагыг хөтлөн ирээд “Yүнийг чинь авъя” гэж гэнэ. Тэгэхэд нь баян, “За яах вэ, юу сайхан бэ, дур сайхан, ав ав. Чи нэг бол наадахаа сайн морь болохыг нь мэдээд авсан байх. Yгүй бол шал усан тэнэгтээ авч байгаа хэрэг байх” гэж өгүүлжээ. Жанибек усан тэнэг хүү байсангүй. Хөх даага өссөөр үнэхээр гайхамшигтай сайхан морь болжээ. Олон удаагийн дайн тулалдаанд Жанибек хөх морио унан орж гэнэ. Орох бүрд дайснаа дарж, дархан цолоо мандуулж явжээ. Жанибек сайхан хөх морьтойгоо цуг өсөж Алтай даяар алдар цуутай эр болж гэнэ. Сүүлд хөх морь өгсөн хөгшин баяны орь ганц охинд хайр сэтгэлтэй болж гэнэ. Баян, ядуу хүнд яалаа гэж арилгасан сонгино шиг цэвэрхэн ганц охиноо өгөх билээ. Тэгэхээр баян охиныг босгуулж авахаар шийджээ. Хугацаа болзоо тогтоож хурдан хөх морио уяж сойж байгаад нэгэн шөнө, хонгор бүсгүйгээ аваад зугтсан чинь баяныхан мэдэж, нэхэн хөөгөөд хурдан хөх морийг нь буудан алж охиноо салган авчээ. Жанибек өөрөө Алтайн ууланд амь тэмцэн гарчээ. Жанибек удалгүй хурдан хөх мориныхоо толгойг хулгайгаар авч Алтайн нэгэн уулын оройд залж гэнэ. Ийн хөх морийг буудсан хүн бол баяны ганц охиныг олон зуун гүүгээр худалдаж авахаар хэлэлцэж тогтсон бас нэг баяны омог дээрэнгүй хүү байсан юм байжээ. Баяны охин тэрхүү омог бардам эрд богтлогдон одсон боловч төдхөн амиа хорлож хорвоогоос хальсан юм гэнэ.
Харин Жанибек хүүгийн амьдрал яаж төгссөнийг нэг ч хүн мэддэггүй юм .Ихэнх хүмүүс тэр хүүг үхдэггүй мөнх хорин таван настай рашааныг Алтайгаас олж хүртсэн учраас одоо ч бий гэдэг юм .Ард олны тэгж ярьсан юм худлаа байдаггүй юм . Жанибек ард олныхоо дотор яваа бий ...» гэж өгүүллээ . «Тэгвэл таны хууранд дардаг тэр морины явдал Жанибекийн хөх морины тухай юм уу?» гэж асуусанд «Тийм ээ ,тэгэхдээ Жанибекийн хөх морины тухай гэдэггүй, «Алтайн хөх дөнөн ...» гэж нэрлэдэг юм гэж Гэцэлжав ах өгүүллээ.«Алтайн хөх дөнөн ...» ямар сайхан нэр вэ! Тэр орой тэр нэрийг би аман дотроо лав зуу дахин өгүүлсэн байх .Мартчих байх гэхдээ юу ,хайр хүрсэндээ юу ,юу ч болтугай дахин дахин «Алтайн хөх дөнөн » гэж өгүүлэхүй бүрд тэр нэр миний хайрыг улмаар булаав . Гэцэлжав ах тарианы ус тавиад ирэх хүмүүст цай чанах ажилдаа оров . Алтайн хөх дөнөнгийн ,хорон санаантанд алагдсан байдал ,миний зүүдэнд орсон үүлэн хөх морьтой адилаар барахгүй , хоёулангийнх нь хувь заяа буудуулж үхэж төгсдөг нь бүр ч адил байхаар нь би тэрхүү зүүдийнхээ тухай Гэцэлжав ахад дахин өгүүлсэнд:
«Миний дүү бэлэгтэй сайхан зүүд зүүдэлжээ » гэж би түрүүн хэлсэн шүү дээ. Тэгэхээр миний дүү том болохоор Алтайн хөх дөнөн шиг

Мөнх цаст оргилууд

д/д Уулын нэр өндөр Аймаг Сум
д.т.д.м

1 Хvйтэн 4374 Б/Єлгий Цэнгэл, Улаанхус
2 Мєнххайрхан 4204 Ховд, Б/Єлгий Мєнххайрхан Булган
3 Цаст 4193 Б/Єлгий Алтанцєгц
4 Цамбагарав 4165 Ховд, Б/Єлгий Эрдэнэбvрэн Баяннуур,Алтанцєгц
5 Сутай 4090 Ховд, Г/Алтай Цэцэг Тонхил, Дарви
6 Таванбогд 4082 Б/Єлгий Цэнгэл, Улаанхус
7 Бугат 4047 Ховд, Б/Єлгий Мєнххайрхан Булган
8 Хархираа 4032 Увс Тариалан, Ховд
9 Ихтvргэн 4029 Б/Єлгий Ногооннуур
10 Отгонтэнгэр 4021 Завхан Отгон, Улиастай
11 Баатархайрхан3984 Ховд Зэрэг
12 Сайр уул 3984 Б/Єлгий Толбо
13 Тvргэн 3964 Увс Бєхмєрєн,Тариалан
14 Цэнгэлхайрхан3943 Б/Єлгий Улаанхус
15 Єндєрхайрхан 3914 Б/Єлгий Улаанхус
16 Самартай 3900 Б/Єлгий Цэнгэл
17 Асгат 3795 Б/Єлгий Ногооннуур
18 Мєнхцаст 3918 Б/Єлгий Ногооннуур
19 Цагаан уул 3752 Б/Єлгий Алтай
20 Цаст уул 3669 Б/Єлгий Цэнгэл
21 Рашааны уул 3668 Б/Єлгий Цэнгэл
22 Дєш 3876 Б/Єлгий Дэлvvн
23 Цагаанхайрхан3628 Б/Єлгий Цэнгэл
24 Дєнгєрєхийн
Барзгар 3669 Б/Єлгий Цэнгэл
25 Хєхсайн уул 3574 Б/Єлгий Буянт, Алтай
26 Мєнхсарьдаг 3491 Хєвсгєл Ринчинлхvмбэ

Monday, August 10, 2009

Талын барын алхам


Title: ШАГИ СТЕПНОГО ТИГРА

Читать о богачах в России, где голодают старики и дети, противно.
Кирсан Илюмжинов — богач. Но мы печатаем о нем очерк.
Нам не интересны ни купающиеся в роскоши мерзавцы, ни благочестивые толстосумы. А Илюмжинов — интересен.
Вся сволочь осенью 93-го сплотилась вокруг Ельцина. А Илюмжинов вел с ним борьбу, хотя ему было, что терять. Он рисковал состоянием ради спасения закона государства.
4 октября, когда режим устроил кровавую бойню в центре Москвы, Илюмжинов под пулями пошел спасать осажденных в Доме Советов людей, рискуя уже не деньгами и недвижимостью, а собственной жизнью.
Кирсан Илюмжинов — явление многомерное. По его словам, он — не демократ, не коммунист, а капиталист. Но он же говорит, что возьмет на сохранение тело врага капитализма Ленина, если Ельцин выбросит его из Мавзолея.
Илюмжинов принимает в подарок от Саддама Хусейна статуэтки и дружит с идейными врагами вождя Ирака.
Он варится в котле жуткой коммерческой машины и верит, что главное — это очищение души.
Мы не знаем сути Илюмжинова. Не знает этого и автор очерка. Она приводит только факты из его жизни и предлагает читателю выводы делать самому. Давайте же познакомимся с неизвестным человеком новой эпохи — Кирсаном Илюмжиновым.
Николай АНИСИН


--------------------------------------------------------------------------------


Кирсана Илюмжинова одни сравнивают с Чингисханом, другие называют его местным князьком, третьи считают “мафиози”. Так кто он?
Сегодня Кирсан Илюмжинов — самый богатый политический деятель России. Только один подоходный налог, который он уплатил, составил 2008714000 рублей. Больше, чем годовой доход Немцова, Ельцина, Чубайса, Минтимера Шаймиева. Сумма денег, которую он заработал в 1996 году, равна 5799057394 рублей.
Соответственно президентским — и доходы республики. Только в прошлом году в Федеральный бюджет России было перечислено около 500 млрд. руб. Почти столько же — в пенсионный фонд.
Между тем, в основе его успеха как истинного буддиста — отношение к духовным ценностям. В маленькой Калмыкии с населением 320000 человек — 15 храмов различных конфессий, в которые Кирсан Илюмжинов вложил около 20 миллионов личных долларов.
Он знает: “мир жесток и суров, и законы, которые нами управляют, несовершенны и грубы. Сегодняшнему гражданину необходимо покаяние, ибо только многократное духовное очищение возродит нас для будущей жизни”.
Но Кирсан не забывает и следовать поговорке: “На Бога надейся, а сам не плошай”. Астролог Виктория Шелепова построила гороскоп Илюмжинова и увидела в нем семь ведущих планет Водолея.
На свет Кирсан появился под утро 5 апреля 1962 года. В год огненного Тигра — пик противоборства черных и белых сил.
Отец, работник горкома партии, считал, что сынишка похож на его брата, героя гражданской войны, и хотел назвать его Кирсаном. Мать, потомственный ветеринарный врач, думала, что он точь-в-точь, как ее отец, и видела парня только Бадмой. В результате в метрике его записали Кирсаном, а как в доме, так и на улице в детстве, называли Бадмой.
Он лазал по пожарным лестницам, дрался один на один, не лгал, не нарушал данного слова, сражался с дедом в шахматы и слушал его рассказы о прадедах по линии отца, донских казаках.
В 1813 году один из них, в составе трех кавалерийских полков, брал Париж, и это было для французов потрясающим зрелищем. Вместо русской конницы в город на хорошей скорости въезжала кавалькада верблюдов с узкоглазыми всадниками в высоких меховых папахах. Посмотреть на них съехались любопытные со всей Франции. Среди них были Оноре де Бальзак, который написал очерк “Калмыки в Париже”, а Александра Дюма настолько увлекли победы степных наездников, что он приехал в Калмыкию и создал о ней книгу.
По словам Николая Илюмжинова, отца Кирсана, сын преуспел в шахматах и в 10 лет его избрали капитаном школьной команды, которая ездила на соревнования в разные города. В старших классах он был секретарем школьного комитета комсомола и руководителем отряда “Вега”, научился четко и коротко излагать свои мысли, петь, танцевать, играть на гитаре.
Школу Кирсан Илюмжинов закончил на одни пятерки. Но прежде чем поступить в МГИМО, где уже учился брат Вячеслав, на самое престижное в ту пору японское отделение, решил поработать на заводе слесарем и отслужить в армии. Экзамены потом сдал блестяще, учился легко. Был членом институтского партбюро, играл в шахматы с послами иностранных государств.
Очевидно, он всегда обладал некой харизмой. Его улыбка и предельная искренность подкупали всех, кто с ним встречался. Рассказывают, что в институте за короткое время он подружился с сыном Бабрака Кармаля, внуками Брежнева, Громыко. Кирсан, как губка, впитывал в себя нравы и законы системы, делал выводы и не упускал возможности обзавестись нужными связями, позволявшими, например, выехать на природу с людьми, к которым известные институтские профессора месяцами не могли пробиться на прием. На пятом курсе он едва ли поплатился за свои светские успехи.
Его лучшие друзья сфотографировали Кирсана на фоне пустых бутылок и иномарок и написали донос в КГБ.
В вузе считают, что Илюмжинову повезло. Началась перестройка.
В японской фирме “Лика-Радуга” Кирсан выдержал конкурсные тесты на должность управляющего российским отделением этой фирмы, оставив позади по количеству баллов более двадцати четырех человек. Довольно быстро впитал в себя нюансы японской системы управления. Начал зарабатывать свои первые деньги.
В 1989 году он получал пять тысяч долларов в месяц плюс процент от каждой сделки. Через некоторое время, используя свои институтские связи в СНГ и за рубежом, имел 10 тысяч. Кроме того, занимался рискованными банковскими и биржевыми операциями, вкладывая свои личные средства. Никогда не проигрывал. Опираясь на интуицию и знание дела, получал большие прибыли.
Приехав в 1989 году к родителям в Элисту, Кирсан окончательно покорил свою одноклассницу, красавицу Данару. В этом же году у молодых родился сын. До последнего времени их семья жила в обычной пятиэтажке. Но не так давно по просьбам мамы Риммы Сергеевны Илюмжиновы построили себе особнячок. Кирсан с Данарой живут дружно. “За восемь лет ни разу не поссорились”, — утверждает он.
Но нельзя сказать, что Кирсан — человек аскетичного плана. Нравятся ему красивые женщины, интересные люди, оригинальные вещи, шикарные машины, богатые интерьеры. Живет он на широкую ногу. Часто обедает или ужинает в лучших ресторанах Москвы с компанией друзей или нужных ему людей. В Элисте устраивает большие национальные праздники, почетным гостям дарит лошадей.
В настоящее время есть в республике президентская конюшня, в которой можно познакомиться с лучшими жеребцами Калмыкии. На сегодняшний день они принадлежат итальянскому певцу Лучано Паваротти, иорданскому королю Хусейну, Борису Ельцину, министру здравоохранения Татьяне Дмитриевой, председателю налоговой инспекции России Александру Починку.
Любимая лошадь президента Калмыкии — рыжий трехлетний жеребец Гамбит буденновской породы. Находится он на ипподроме г. Элисты, куда Кирсан Николаевич периодически приезжает, чтобы совершенствовать навыки верховой езды и научиться преодолевать на уровне хорошего спортсмена дистанцию с барьерами.
Кирсан дарит не только лошадей, но и машины, квартиры, дома, дачи и получает от этого истинное удовольствие. В Москве у него несколько шикарных особняков, приобретенных на его собственные деньги.
Один из них — московское представительство, предназначенное для деловых встреч и ведения важных переговоров. Строил он его по своему собственному проекту, превратив буквально за год давно заброшенный, выгоревший детский сад, с облупившимися стенками без дверей и крыши, в некое произведение современного зодчества, в оформлении которого смело сочетается европейский дизайн с неповторимым шармом Востока.
Иногда здесь останавливаются на несколько дней знакомые и друзья Кирсана, люди из его команды. Почетных гостей он принимает и в других резиденциях, которые находятся как в Москве, так и в Элисте. Летом Кирсан живет на загородной даче с теннисным кортом и плавательным бассейном. Зимой — в великолепном особняке в центре Москвы. За границей любит бывать в своей большой и уютной вилле.
...Два его рабочих кабинета в Элисте и московском представительстве буквально насыщены сувенирами, четками Далай Ламы и Папы Римского, символизирующими общение хозяина со знаменитостями века или известными политическими деятелями.
Интересна ручка, которой пишет Кирсан Илюмжинов, стоимостью 40000 долларов. Изготовлена в форме гоночной машины.
Машины — особая страсть Кирсана. Их у него около 50. Самый любимый “роллс-ройс” черного цвета. Кирсан Илюмжинов сделал его на заказ в небольшом английском местечке Креу. Вместе с доставкой, пошлиной и другими накладными расходами он обошелся ему в 600 тысяч долларов. Оформляя покупку, он услышал такую фразу: “Вы покупаете не автомобиль — вы приобретаете образ жизни”. Всего в личном пользовании Кирсана шесть таких машин. Три за границей и три здесь, в Россию. Кроме него, ездят на таких машинах в стране еще четыре-пять человек.
Между тем, основным средством передвижения Кирсана Илюмжинова на дальние расстояния является самолет “Як-40”. Полагают, что он построен на личные деньги президента. Всего в двух салонах самолета, расположенных слева от трапа, могут разместиться 12 человек. Стоимость перелета от Москвы до Элисты за 2 часа 40 минут обходится ему в 40 миллионов рублей.
Баллотироваться в депутаты Верховного Совета Кирсана уговорили бизнесмены из Калмыкии. В борьбе за мандат участвовали 21 человек. Среди них было немало известных, знаменитых на всю Калмыкию мужей. Кирсан уже лет 10 не жил в Элисте и считался в этой плеяде чужим человеком. Тем не менее, он и его помощники были искренне убеждены в необходимости преобразований в Калмыкии. Им народ поверил. Так в 1990 году Кирсан Илюмжинов стал народным депутатом РСФСР по Манычскому избирательному округу.
В то время его интересовала не только политическая карьера. И он организовал свое дело — корпорацию “САН”, где сколотил свое основное состояние.
В состав учредителей входили Борис Беляев, министр текстильной промышленности, Валерий Рязанский, генеральный директор Измайловского гостиничного комплекса, Николай Солодников, директор Мособлавтотранса, Валентин Цой, народный депутат, возглавлявший концерн “Экспо”, газета “Известия” и многие другие. Следуя японской системе, начал осторожно, шаг за шагом выводить ее на орбиту.
Рейтинг фирмы благодаря ее стилю работы и доходам был велик. Через полгода ее хорошо знали западные партнеры и выделяли крупные кредиты. Предложения о создании дочерних предприятий сыпались как из рога изобилия. Занимались всем, что приносило доход. Помню, рассказывает Кирсан, что мы создали биржу “Российская бумага”, организовывали выставки-продажи картин художников, финансировали художественные фильмы. Однако основную прибыль получали за счет перепродажи компьютеров, и значительная ее часть шла на социальные нужды сотрудников.
Между тем, дела не всегда складывались хорошо. На одну из технологий нашелся солидный покупатель на Западе, НИИ не хватало денег на ее доработку. Кирсан Илюмжинов отдал почти все деньги — настолько был уверен в успехе проекта. Ждал результатов месяц, два, полгода. Однако так и не дождался. Средства были потрачены впустую. Фирма оказалась на грани финансовой катастрофы. Чтоб не разориться, хоть как-то выжить, под огромные проценты с большим трудом был получен кредит от одного западного концерна. В конце концов выстояли. Пошли солидные контракты с немецкими, корейскими, японскими бизнесменами.
Источник из силовых структур рассказывает, что доходы фирмы и ее сотрудников вызывали зависть и недоумение, предприятие неоднократно подвергалось проверкам. Однако желание найти какие-то нарушения заканчивались ничем. Тем не менее, упорно ходят слухи, что фирме удалось еще и прокрутить кредиты для покупки шерсти, что они были получены с помощью Владимира Бабичева, бывшего работника калмыцкого райкома партии, а ныне руководителя аппарата правительства, покровительством которого пользуется Кирсан Илюмжинов.
Когда у него спрашивают, как ему удалось стать богатым человеком, Кирсан Илюмжинов говорит: “Многие ошибаются, думая, что бизнесом может заниматься каждый. Бизнес — это образ мышления, состояние души, талант и немыслимое напряжение. Чтобы зарабатывать, надо быть одержимым, так как даром ничего не дается”.
В 93-м году маленькую Калмыкию обуревали местные политические баталии. В основном борьба в республике сконцентрировалась между исполнительной и законодательной властью. На 300 тысяч человек в этом маленьком регионе было сорок министерств, сто тридцать депутатов Верховного Совета, армия аппаратчиков.
Необходимость в выборах президента возникла как способ преодоления политического кризиса. В предвыборной гонке участвовали трое — генерал Очиров, председатель ассоциации фермеров Бамбаев, Кирсан Илюмжинов. За него проголосовали свыше 60 процентов избирателей.

Вступив в должность президента Калмыкии, Илюмжинов предложил депутатам ее Верховного Совета сохранить все, что они имели до истечения сроков полномочий. Добавил кое-что от себя в качестве стимула. И добился того, чего желал.
Вместо Советов 30 апреля 1993 года был узаконен новый высший орган власти — парламент из 25 человек, за которых проголосовали списком.
Аналогичным образом удалось отречься и от многопартийной системы. Кирсан переговорил с каждым лидером партии в отдельности. Предложил перерегистрироваться в коммерческие предприятия. Обещал при этом помочь стартовым капиталом, кредитами. Согласились почти все, кроме коммунистов.
Потом Кирсан приступил к формированию своей команды, в основном из тех людей, с которыми учился в школе, институте. Его ближайшие помощники на сегодня — родной брат Вячеслав, выпускник МГИМО, Санал Кугультдинов, сын духовного наставника Кирсана, национального поэта Калмыкии Давида Кугультдинова, Алексей Кучеренко, закончивший Институт международных отношений несколькими годами раньше.
Тем не менее, рассказывают, что на работе он забывает о дружеских контактах и родственных отношениях. В команде царит жесткая дисциплина, безоговорочное исполнение распоряжений. Верность данному слову. Человек, однажды нарушивший его, автоматически выбывает на второй план и уже не может пользоваться его доверием.
После выхода Указа Ельцина номер 1400 Илюмжинов открыто выступил против президента России, ссылаясь на то, что менталитет российского человека несколько иной, чем калмыцкого, и распускать ВС России ни в коем случае нельзя. 27 и 30 сентября 93-го года он на различных совещаниях произносил обличительные речи, в которых обвинял президента в неправильной политике. Поняв, что его никто всерьез не воспринимает в качестве парламентария, вместе с Русланом Аушевым отправился в осажденный “Белый дом”.
Было страшно не нюхавшему пороху молодому политику с белым флагом в руках идти под пулями. Слышать радиоперехваты “По президенту Калмыкии стрелять на поражение”. Однако, по рассказам очевидцев, держался он с честью и достоинством.
Ныне Кирсан с честью держится и на своем президентском трудовом фронте. Калмыкия — один из самых кризисных регионов в стране. Ничего своего, кроме шерсти и предполагаемых запасов природных ископаемых, здесь нет. В этом году на один рубль местных денег идет два рубля федеральных дотаций.
Но, по словам Алексея Журавлева, эксперта территориального управления при президенте России, с приходом Кирсана Илюмжинова доходы населения возросли на 3 процента. В настоящее время прожиточный минимум в республике 306 000 руб. Доход на душу населения составляет 325 000 руб.
Заработанные деньги хозяева откладывают на приобретение престижных вещей. Не случайно, — утверждает Алексей Журавлев, — республика догнала Россию по количеству купленных населением легковых машин.
Сейчас президент Калмыкии стремится к тому, чтобы республика сама зарабатывала себе на жизнь, и подчеркивает “Я не демократ и не коммунист. Я — капиталист”. Чтобы реализовать идею капитализации республики, он создал корпорацию “Калмыкия” с уставным фондом один миллиард долларов.
В качестве Уставного фонда корпорации переданы права пользования разведанными нефтяными ресурсами Калмыкии.
Илюмжинов зарегистрировал корпорацию за рубежом под гарантии государства и начал приобретать иностранные кредиты, вкладывая их в экономику Калмыкии. По словам одного из членов его команды, Юрия Болдырева, был построен крупнейший на Северном Кавказе завод “Арсчи” по первичной обработке кожи и меха. На сегодняшний день европейские и российские модельеры хорошо знают это предприятие, так как оно шьет стильную, красивую и недорогую одежду.
Потом, чтобы не вывозили ценные породы рыб за пределы республики, был создан концерн “Калмрыба”. Далее образована государственная компания “Калмыцкая нефть”, в ближайших планах которой строительство нефтепровода “Тенгиз — Новороссийск”, нефтеперерабатывающего завода. За год корпорация в прибыльные проекты вложила 3,2 млрд. руб.
Однако наибольший интерес представляет договор с одной из самых известных в мире корпораций “Амэрикэн телефон энд телеграф” о строительстве в республике локальной сети телекоммуникаций и развития международной спутниковой связи. Согласно проекту, когда в регионе будет развернута телефонная система сотовой связи на 146000 номеров, каждый чабан получит возможность пользоваться персональным радиотелефоном. Любой населенный пункт — всемирным банком информационных услуг. Калмыкия будет связана со всем цивилизованным миром в единую систему не только телефонной, но и компьютерной связью.
По словам пресс-секретаря Кирсана Илюмжинова Алексея Кучеренко, за основу строительства корпорации взяты принципы государственного капитализма корейского миллиардера Чон Жу Ена, руководителя концерна Хен Дай и давнего друга Кирсана. Модели, которая в свое время успешно применялась в Сингапуре, Японии, Южной Корее. Следуя им, он превратил республику в оффшорную зону.
В последние годы в Калмыкии разработан ряд беспрецендентных в российской практике законов. Закон о банках делает реальностью совершенно немыслимое для России явление — закрытые кодированные счета. То есть ни налоговый инспектор, ни сотрудник ФСК никогда не узнают владельцев счета. Нарушений законодательства в этом нет, так как, следуя российской Конституции, тайна вкладов гарантируется. В Федеральном кодексе так же ничего подобного нет. Поэтому банкиры называют этот закон революционным.
Анонимность позволяет привлечь в Калмыкию “под крышу” оффшорной зоны тех предпринимателей, которые находятся в “тени”. И, несмотря на звонки из Москвы и других городов с просьбой дать информацию на какую-нибудь фирму, — за четыре года никто не был сдан.
Некоторыми политическими лидерами высказываются опасения, что созданная оффшорная зона превратит республику в Центр криминальных структур. “Республика-корпорация” способствует беспрецедентной концентрации собственности и власти в одних руках.
Кирсану Илюмжинову необходимо было раскрутить республику на таком уровне, чтобы о ней узнало мировое сообщество и было готово вкладывать деньги в ее развитие. Избрание его на пост президента ФИДЕ как раз-таки и было тем ходом конем, который помог осуществить честолюбивые мечты Кирсана: “Теперь все знают, что есть такая Калмыкия и у нее большое экономическое будущее”, — повторяет президент при каждом удобном случае.
Избранный двумя третями присутствующих в ноябре 95-го года, он уже в декабре этого же года предложил внести в работу ФИДЕ радикальные перемены. Чтобы шахматные чемпионаты служили всеми миру он намерен проводить их каждый год с 20 декабря по 10 января по олимпийской системе с классическим контролем времени. Их участники — чемпионы стран, зон, выбранные по рейтингу гроссмейстеров. Для их награждения ФИДЕ намерено собрать 5 млн. долларов — самый большой призовой фонд в истории шахмат. При этом, независимо от рейтинга, каждый участник получит свою награду.
В середине декабря 98-го года будет проведен очередной чемпионат, первая половина которого пройдет в Гронингене, вторая — полуфинал и финал — в столице Калмыкии Элисте, куда приедут 100 шахматистов из 60 стран мира.
Возможно, среди них будет и Боб Фишер, знаменитый шахматист, ставший другом и единомышленником президента, после того как Кирсан Николаевич восстановил в жизни Боба справедливость. Из своих личных сбережений вернул ему 100 000 долларов — долг издательства “Физкультура и спорт”, которое выпустило книгу Фишера, а деньги ему так и не заплатило.
Сейчас в Элисте полным ходом идет подготовка к этому грандиозному событию. Ведется строительство домов, различных коттеджей — то есть жилого комплекса общей площадью более 32 тысяч кв. м. В работе находится 81 объект различной степени готовности. Из них более 25 процентов подведены “под крышу”. Ежедневно на стройплощадках работают более 400 строителей. Начаты земляные работы и возведение фундаментов общественно-административного центра “Сити Чесс Холл”.
Кроме того, проводятся олимпиады в школах, где шахматы такой же учебный предмет, как физика и математика.
Где же Кирсан Илюмжинов берет деньги на подготовку к 33-й Всемирной шахматной олимпиаде, все объекты которой будут завершены к сентябрю 98-го года.
В ФИДЕ, говорит он, мы должны так поставить работу и заслужить такое уважение, чтобы за дверьми стояла очередь из компаний и корпораций со спонсорскими предложениями, а мы бы выбирали, у кого их принять, у кого нет. После своего избрания я получил поздравления от корпораций и банков с миллиардными оборотами, которые благодаря моим личным связям оказывают мне поддержку.
Президент Илюмжинов уверен, что “глубинная, чуткая нравственность Востока и технический прогресс Запада — вот два крыла, которые могут поднять Калмыкию, вызволить народ из волчьего капкана родового, этнического эгоизма, духовной и экономической нищеты”.
Тина МОРОЗОВА

П.Нэргүй: Оросуудын онцгойлон буруутгадаг 4 үндэстний нэг бол Монгол

П.Нэргүй: Оросуудын онцгойлон буруутгадаг 4 үндэстний нэг бол Монгол
2009/03/26 • Сэдэв нь: Хөх толбо, Ярилцлага

Оросын хөгжлийн хөдөлгөгч хүч болсон колониализм 300 жилийн түүхтэй
-Өрнийхөн өөрийн иргэншлийн хил хязгаарыг Евразийн бүс нутагт исламын болон үнэн алдартны шашинт улсуудаар заагладаг. Мэдээж, ортодокс үнэн алдартны шашны төв бол Орос. Хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байсан ихэнхи улсуудын хувьд ОХУ бол яахын аргагүй гол тоглогч. Гэтэл ОХУ өөрөө дан ганц үнэн алдартны шашинт орос үндэстэн биш, олон үндэстнээс бүрдсэн улс. Шуудхан асууя, Монголоос өөр “монгол угсаатан” байна уу?

П.Нэргүй: -21-р зуун эхлэхэд манай улсын их түүхэнд нэгэн томоохон үйл явдал боллоо. Энэ бол Халимаг улсын ерөнхийлөгч Илюмжиновоор ахлуулсан Халимаг ард түмний төлөөлөгчид Их Монгол улсын өлгий нутагтаа зочилсон явдал мөн гэж би дүгнэдэг. Халимаг улсын бүхий л үеийн түүх Монгол гүрний түүхтэй салшгүй холбоотой явж ирснийг оросууд ч хүлээн зөвшөөрдөг. Халимагийн ард түмэн бол Их Монгол улсын салшгүй хэсэг Оросын хөгжлийн хөдөлгөгч хүч болсон Колониализм 300 жилийн түүхтэй гэдгийг түүхэн баримтууд үгүйсгэж чадахгүй юм. Тэд хэдийгээр 400 жилийн дараа өлгий нутагтаа хөл тавьж байгаа ч гэсэн энэ 400 жилд Халимагийн баатарлаг ард түмний зүрх сэтгэл цаг ямагт монголчууд бидэнтэйгээ хамт байсан шүү гэдгийг Халимагийн ерөнхийлөгч Илюмжинов байнга хэлж байв.
Тэрбээр, “Би гэртээ ирсэн байна. Бас та нарын гэр орон Каспийн тэнгисийн хөвөөнд, Ижил мөрний хаяанд байна. Та нар юунд далайгүй гэж ярьдаг юм бэ? Далай чинь байна. Гарц чинь байна. Монгол эх нутаг чинь далайдаа байна. Би Монгол улсын ерөнхийлөгчийн урилгаар анх удаа 400 жилийн дараа албан ёсоор айлчилж эх нутагтаа албан ёсоор ирж байна” гэж тэрээр аймшиггүй сайхнаар ханхүү шиг сэтгэл хөдлөм үгийг хэлсэн. Энэ бол улс төрийн гайхамшигтай үг. Энэ үгэнд Их Монгол улсын газар нутаг, хил хязгаар хаагуур тогтоогдсоныг Илюмжинов зүрх сэтгэлээрээ зөвхөн бидэнд төдийгүй дэлхий дахинд сонордуулж чадлаа.
“Далайд гарцгүй гэж битгий яриач… Монгол эх нутаг чинь далайдаа байна” гэж хэлсэн үг Халимагчууд болон Монголчууд бидний агуу үзэл нэг юм байна гэдэг нь нотлогдсоор л байна. Ямар ч хүчирхэг гүрэн, гадны ямар ч том хүч зөвхөн халимагчууд, монголчуудын цусан барилдлагааг, ургийн холбоог тасалж чадахгүй гэдэг нь харагдаж байна. Халимагийн ерөнхийлөгч Илюмжиновийн агуу үг манай аль ч хэвлэлд нийтлэгдээгүй бөгөөд дээрх үгийг Хөх толбо сонины 2009 оны №7-д доктор Ц.Мухар нийтэллээ.

-Гэхдээ ингэж хэллээ гээд Оросууд лав баярлахгүй байх. Дэлхийн байгалийн баялгийн 38 хувь нь Орост байна, үүнд ойн баялгийн 25 хувь, газрын тосны 15 хувь, байгалийн хийн 42 хувь, нүүрсний 43 хувь гээд дурдвал дуусашгүй. Гэтэл энэ их баялгийн ихэнхи хэсэг таны хэлээд байгаа монгол угсиатны газар нутаг дээр байгаа бус уу? Мэдээж ОХУ ЗХУ шиг дахин задрахыг хүсэхгүй. Тиймээс Монгол угсаатнуудын хувь заяа хэрхэн эргэх бол?

П.Нэргүй: -Ер нь Орос гүрний эрхшээлд колоничлолд, том мөлжлөгөд өртсөн Монгол угсаатнуудын ирээдүй нэн эмгэнэлтэй болж эхэллээ. Б.Ельциний дараа
Путиний баг гарч ирсэн нь Монгол угсаатнуудыг оросжуулж уусгах бодлого шинэ шатандаа оров. Монгол угсаатнуудыг уусгах хөтөлбөр хоёр хувилбараар хийгдсэн.
Оросын мужуудыг томсгож, тэдгээрийн бүрэлдэхүүнд автономит тойргуудыг, үндэстний бүгд найрамдах улсуудыг багтаах хорлонт аргыг В.Путин олсон ажээ. Тэгээд мужийн захирагчдыг, автономит улсуудын ерөнхийлөгчдийг зөвхөн Оросын төрийн тэргүүн томилно гэдгийг хуульчилж чадсан. Бид Монгол угсаатнуудыг уусгах хөтөлбөрийн хоёр дахь хувилбарыг тодруулж ярихаар шийдлээ. Энэ хувилбарыг ямар гээч байгууллага боловсруулсан гэж бодож байна. Үүнийг Үйлдвэрлэх хүчнийг судлах зөвлөл буюу оросоор СОПС бэлтгэжээ. СОПС-ийг 70, 80-аад онд хөдөлмөрийн баатар академич Некрасов гэдэг хүн удирдаж байсан. СОПС нь манай улсын үйлдвэрлэх хүчний хөгжил байршлын ерөнхий схемийг боловсруулахад тусалж байжээ.
Ингээд энэ СОПС нь хожим 28 губерни байгуулах төлөвлөгөөг Эдийн засгийн хөгжил, худалдааны яам болон Оросын шинжлэх ухаан академийн удирдлаган дор зохиов. Энэ төлөвлөгөөний дагуу автономит тойргууд бүгд уусаж, хэд хэдэн мужуудын эрхшээлд үндэстний улсууд атгагдахаар хувь тавилангаа шийдүүлж байна. Үүнээс зарим нэгийг нь дурдвал Халимаг улс нь Волград муж, Ростов муж, Астархан муж гурвын атганд орж, улмаар Волгадон губернид харъяалагдах болжээ.

-Балтийн тэнгисийн гурван орны хүн амын багагүй хувийг оросууд эзэлдэг. Тиймдээ ч Балтийн орнуудын түүхий эдийн хэрэгцээний 100 хувийг Орос дангаараа хангадаг. Олон ч баримтыг дурдаж болно. Өөр улсын иргэн мөртлөв орос хүн. Бас айхтар бодлого шүү. Үүнтэй адилаар, ОХУ-ын монгол угсаатнуудыг “монгол
царайтай” Оросын иргэн гэж нэрлэж болох юм биш үү?

П.Нэргүй: -Хэдийгээр Халимаг улсын хувь заяа ийм эмгэнэлтэй болж байгаа ч гэсэн Халимаг улсын ерөнхийлөгч Их Монгол улсынхаа өлгийд зочлохдоо Монгол угсаатнууд хэзээ ч, ямар ч хүнд нөхцөлд их улсаа байгуулах хүсэл тэмүүлэл үргэлжид ундран бадарч байх болно гэдгийг бидэнд сануулсаар байна. Оросууд 28 губернийг байгуулахдаа терроризмын эсрэг чиглэсэн “Орос губерниудын холбоо” гэсэн нэн хачирхалтай нэр хаягийг бас давхар өгөөд байгаа юм. Оросууд жишээлбэл Байгал хавийн губернийг цогцлуулахдаа Уст ордын Буриадын автономит тойргийг Эрхүү мужийн мэдэлд оруулж уусгах чиглэлийг гаргасан.
Энэхүү чиглэлийг хэрэгжүүлэхэд Орос улсаас Монгол улсад суугаа элчин сайд Говорин чухал үүрэг гүйцэтгэснийг би бас дурьдаж хэлэх гэсэн юм. Мөн Агийн Буриадын автономит тойргийг Чита мужийн бүрэлдэхүүнд уусгана гэсэн бодлого бас хэрэгжээд байна. Дараа нь Эрхүү муж, Чита муж хоёр хүч чадлаа хавсаргаж, Буриадын БНУ-ыг уусгаснаар Байгал хавийн губерни төлөвших үйл явц дуусна гэж оросууд ялангуяа Путин дарга үзэж байгаа. Оросын зарим мужууд үндэсний хэд хэдэн бүгд найрамдах улсыг болон автономит тойргийг өөртөө уусгах түүхэн том үүргийг, хүлээсэн байгаа.

-Та үнэхээр нууц асуудлыг хөндөж байх чинь… Оросуудын нууц уусгах төлөвлөгөөг нэр устай нь дурдаж болох уу?

П.Нэргүй: -Тухайлбал, Краснояр хязгаар нь Тувагийн БНУ-ыг, бас Хакасын БНУ-ыг өөртөө уусгахаас гадна, Таймырийн автономит тойрог, Эвенкийн автономит тойргийг давхар уусгахаар ажиллаж байна. Ингэснээр Зүүн шиврээ губерни цогцлон байгуулагдана. Бас Өмнөд шиврээ губерни, зүүн хойд губерни, хойд кавказ губерни, Хар тэнгис хавийн губерни, Волгакам губерни зэрэг нь үндэсний БНУ-уудыг автономит тойргуудтай нь хамт залгиж устгахаар зориулагджээ.
Ийнхүү 28 губернийг байгуулахдаа СОПС нь хорин үндэстний улсуудыг, бас 11 автономит тойргуудыг түүхийн тавцангаас нэг мөсөн арчиж хаях аймшигт зөвлөмжийг дэвшүүлсэн байна. Үндэстний хүчтэй улсуудыг тонилгох замаар том том губерниудыг бий болгох нь Их Оросын колонисог гүрний оршин тогтнох гол чиглэл болж хувираад байна.
Дээрх 28 губерниуд нь Холбооны долоон бүс нутагт зангидагдах чиглэл гарч ирж байна. Бид энэ бүгдийг ярьдгийг учир нь Путин ОХУ-ыг том колоничлогч тогтолцоонд суурилуулах гэсэн их санаархлыг зон олондоо сонордуулах гэсэн юм.

-Орос хүчирхэг гэвэл мөн хүчирхэг ч байсан. Газар нутаг, байгалийн баялгаараа дэлхийд тэргүүлдэг. Цэрэг технологийн хувьд хэнээс ч дутахгүй, мөн геополитикийн хосгүй байршилтай. Оросын хүчирхэг байдгийн үндэс хэдий үеэс эхтэй вэ? Мэдээж оросуудын колониалист бодлого тэдний хүчирхэг байдагтай салшгүй холбоотой байдаг байх?

П.Нэргүй: -Их Оросын колоничлогч тогтолцоо 1721 онд бий болсныг оросууд ер нь их л нууцлаад байдаг. Энэ колоничлогч том тогтолцоо байгуулагдсаны 300 жилийн ой 2021 онд болох гэж байгаа. Энэхүү тогтолцоог Оросын их хаан Петр I анх тавьсан.
Их Оросын колоничлогч тогтолцоог агуу их хулгайн давалгаан дээр сүндэрлүүлчихлээ гэдгээ Их Петр хаан ойлгож, маш их харамсаж байсан. Их Орос улсын төрийн төсвийн 25-50 хувийг Петр хааны хамгийн шадар сайд Меньшиков гэгч жил бүр сэм хулгайлж байсныг гадарладаг болсон. Тэгээд удалгүй Их Петр хаан өөрөө 1725 онд таалал төгссөн аж.
Их Оросын колоничлогч тогтолцоо төлөвшихийн хамт том луйврын бодлого Оросын төрийн бодлогын төвшинд өргөмжлөгдсөн байжээ. Хожим 1866 онд Ф.Энгельс бичихдээ, “Орос гүрэн их хулгайн өмчөө заавал буцааж өгөх ёстой” гэжээ. Оросын их зохиолч Лев Тройтой баатар Цагаан хаанд өргсөсөн айлдвардаа, “Оросууд далан хэлтэн ард түмнийг нэгтгэж, хүний хөл хүрэх газрыг өөрийн болгож авлаа. Ингэж нэгтгэх нэг өдөр байхад салж бутрах нэг өдөр ирдэг. Тэр цагт орос хүн гишгэх газаргүй болбол яана” гэж бичжээ.

-Цагаан арьстнууд хүн төрөлхтний хөгжлийг тодорхойлж, авч явдаг, харин Европт колони улсуудын доод арьстнуудад бохирдоогүй, цорын ганц цэвэр үндэстэн бол Германчууд буюуАри нар юм гэсэн расист онолчдын сургаалиар Гитлер Герман үндэстнийг дэлхийн тавцанд гаргаад ирсэн. Өөрийнхөө дайныг ч “зөвтгөөд” авсан. Япончууд нар японоос эхэлж манддаг гэсэн сургаалиас үүдэж, Италичууд эртний Ромын эзэнт гүрнийг дахин байгуулах үзэл дээр дэлхийн дайнд оролцсон. Ингэхэд Оросуудад өөрсдийгөө дөвийлгөж үзэх сургаал номлол байдагболов уу? Ер нь Путиний бодлогыг оросуудын үүднээс харвал юу зөвтгөх вэ?

П.Нэргүй: -В.Путин ОХУ-ын ерөнхийлөгч болохдоо тодорхой үзэлд тулгуурлаж бодлогоо үндэслэж томъёолсон байгаа. Бид энэ үзлийг нь гаргаж тавих
шаардлагатай. Ер нь Орос улс болон орос үндэстэн өөрсдийгөө өвөрмөц түүхэн замналыг баримталдаг хэмээн үздэг. Бусад үндэстэн ястнуудыг араасаа дагуулах чадвартай учраас орос үндэстэн энэ дэлхийд онцгой байр суурийг, эрх ямбыг эдлэх хувь тавилантай хэмээн үздэг юм.
Орос үндэстний өвөрмөц замнал гурван тулгууртай хэмээн бүр 1721 оноос бариммтлах болжээ. Энэ нь хаант ёс (ерөнхийлөгчийн засаглал), үнэн алдартны шашин, ардач ёс гурвын тулгуурыг Путин дээд засаглалын шижим үзэл мөн хэмээн зөвшөөрсөн ажээ.

-Тэгвэл хойд хөрш маань зүгээр ч нэг Америкийн загварыг дуйраасандаа, аль эсвэл өмнөх түүхийн “цар”-ын засаглалыг үргэлжлүүлэх , гэсэндээ хүчирхэг ерөнхийлөгчийн засаглалыг сонгосон биш байх нь ээ. Мөн санамсаргүй байдлаар ардчиллын индексийн үзүүлэлтээр ардчилсан засаглалтай гэх орнуудын сүүлд жагссан хэрэг биш юм биш үү? Түүхэн тодорхой үзэлд тулгуурласан юм байна шүү дээ.

П.Нэргүй: -Дээд засаглалын тогтворжилтыг зөвхөн хүчээр барина гэсэн чухал томъёолол Путиний үзлийн үндэс болж өгдөг. Үүгээр Зөвлөлтийн КГБ-ийн төрт загвар тод илрэлээ оллоо. Ийнхүү хүчтэй ерөнхийлөгчийн засаглал нь эдийн засгийн өсөлтийг, амжиргааны дээшлэлтийг хангаж Их Орос улсыг том колоничлогч гүрний төвшинд хадгалж үлдээх гол бодлогоо амилуулах гэж зүтгэж явна.
Тэрбээр Орос орон их гүрнээрээ үлдэх үү, аль эсвэл дэлхийн тавцангаас арчигдах уу гэсэн түүхэн сонголтыг хийхдээ бидний саяын дурьдсан гурван тулгуур, хүчирхийлэл, хүчтэй засаглал, нийгэм-эдийн засгийн бодлого зэргийг шүтэлцүүлж эцсийнхээ шийдийг олсон аж. Энэ бол 2000 оны эхэнд хийгдсэн сонголт байв. Дээрх сонголтыг ярихдаа бид Путиний том бодлогын бас нэгэн оньсыг хөндөх шаардлагатай.

-Ямар оньс? Оросын 300 жилийн настай колониализм гэж үү?

П.Нэргүй: -Үүний угтуул болгож нэгэн жижиг түүхийг дурьдах нь зүйтэй болов уу. Энэ нь юу вэ гэвэл, Эрдэнэтийн үйлдвэрийг Зөвлөлтийн далд колоничлолын объект буюу хүчит зэвсэг болгож хувиргасан гэсэн нэгэн дүгнэлт 1970-аад оны эцсээр хийгдсэн юм. Энэ дүгнэлтээс өөр нэг асуудал гарч ирсэн. ЗХУ үнэхээрийн социалист улс мөн үү, аль эсвэл далд колоничлогч гүрэн болчихсон уу хэмээсэн том асуудалд бид хариу өгөх ёстой боллоо.

-Гэхдээ л бид чинь Эрдэнэтийг ганц “саалийн үнээ” гэж өхөөрдөөд, уул уурхайн жишиг загвар болгоод онгироод байдаг биш үү? Тэгвэл Оросын колониализм
одоо Монголд хэрхэн нвлөөлж байгаа гэж? Та тодорхой тайлбарлаж өгч болох уу?

П.Нэргүй: -Монгол улсын нэмүү бүтээгдэхүүний далд алдац, ЗХУ-ын хувьд далд олдоц болж хувирдаг. Энэ олдоц ЗХУ-ын нийгмийн бүтээгдэхүүн, үндэсний
орлого, санхүүгийн блансанд хэрхэн яаж тусгагддагийг мэдэх шаардлагатай болсон. Бидний судалгаагаар Монгол улсын нэмүү бүтээгдэхүүний далд алдац, ЗХУ-
ын Үндэсний орлогын тооцоонд тусгагддаггүй юм байна гэдэг нь тогтоогдсон. Харин энэхүү далд алдац ЗХУ-ын улсын нэгдсэн төсөвт бусад зардал гэдэг нэрээр
бүртгэгддэг юм байна гэдэг нь тогтоогдов. Үүнээс үндэслэж ЗХУ-д нийгмийн бүтээгдэхүүний үндэсний орлого нь ил блансаар, бас далд блансаар тооцоологддог нь бидэнд мэдрэгдэв.
Өөрөөр хэлбэл, Үндэсний орлогын далд блансаар Зөвлөлтийн засгийн газар хар хайрцагны бодлогоо амилуулдаг юм байна гэсэн дүгнэлт хийхэд хүргэв. Эл тооцоог бид “ЗХУ-ын улс ардын аж ахуй 1985 онд” гэсэн статистикийн эмхэтгэлийг баримталж хийлээ. Улсын нэгдсэн төсөвт нэмүү бүтээгдэхүүний далд олдоц 1985 онд 114 тэрбум рубльд хүрчээ.
Мөн онд Зөвлөлтийн үндэсний орлого 578 тэрбум рубль, материаллаг зардал 805 тэрбум рубль болов. Үндэсний орлого, нэмүү бүтээгдэхүүний далд олдоц хоёрын нийлбэр нь 692 тэрбум рубльд хүрч, үндэсний орлогын энэхүү нөөцөөр Зөвлөлтийн өргөтгөсөн нөхөн үйлдвэрлэл явагддаг нь тогтоогдсон. Хуримтлалын сан статистикийн эмхэтгэлд 264 тэрбум рублиэр биш, 150 тэрбум рублиэр тооцоологддог байсан. Нэмүү бүтээгдэхүүний далд олдоц ийнхүү тодорхойлогдсоноор Зөвлөлт төрийн жинхэнэ дүр төрх илчлэгдэж, далд колоничлолын бодлогыг явуулдаг нь тогтоогдов. Бусад орнуудаас олдог нэмүү бүтээгдэхүүний далд олдоц нь Зөвлөлтийн эдийн засгийн хөгжилтийг санхүүжүүлдэг том эх үүсвэр болж байсан юм.

-Энэ тухай ерөөсөө дуулаагүй юм байна шүү. Тэгвэл Далд колоничлол Оросын эдийн засгийн хөгжлийн гол түлхэц ноён нуруу нь болж өгдөг байх нь ээ?

П.Нэргүй: -Энэхүү далд олдоц 1970 онд 30 тэрбум рубль байсан бол 15 жилийн дараа 114 тэрбум рубльд хүрч 3.7 дахин нэмэгджээ. Харин Зөвлөлтийн үндэсний орлого 15 жилд ердөө 2 дахин нэмэгдэв. Ийнхүү нэмүү бүтээгдэхүүний далд олдоц, Зөвлөлтийн үндэсний орлогоос бараг 2 дахин илүү хурдацтайгаар нэмэгдсэн байна. Нэмүү бүтээгдэхүүний далд алдац дотор Монгол улсын нэмүү бүтээгдэхүүний далд алдац том хувийн жин эзэлж байжээ.
Ялангуяа Эрдэнэтийн үйлдвэр ашиглалтад ормогц, Зөвлөлтийн гадаад санхүүжилтын эх үүсвэр огцом нэмэгдсэн юм. Саяын бидний ярьсан нэмүү бүтээгдэхүүний далд олдоц нь ЗХУ-ын гадаад эдийн засгийн харилцааны блансын том том ашигаар илэрдэг билээ, Путин хүчтэй ерөнхийлөгчийн засаглалыг тогтоохын түлд 2001 онд төрийн Думд явуулсан илгээлтэндээ нэгэн чухал томъёоллыг оруулжээ. Энэ нь юу гэсэн томъёолол вэ гэвэл төсөв тойрсон панзлалаас татгалзаж, улсын төсвийг хоёр эх сурвалжаас бүрдүүлнэ. Нэг нь, төрийн хүлээсэн үүргүүдийг хэрэгжүүлэхэд зориулагддаг орлого. Нөгөөх нь, гадаад эдийн засгийн харилцааны блансын ашгууд байх болно гэжээ.

-Гадаад худалдаанаас ашиг олоход юунь болохгүй гэж? Энэ асуудал колониализмтай холбоотой гэж үү?

П.Нэргүй: -Зөвлөлт засгийн үед явуулж байсан далд колоничлолынхоо бодлогыг Путин ерөнхийлөгч болмогцоо хэлбэрэлтгүй үргэлжлүүлэхээр шийдсэнээ төрийн Думд илтгэсэн байна. Бодлогын энэ том чиглэл ОХУ-ын 2003 оны төлбөрийн блансанд яаж тусгагдсаныг бид уншигч олондоо бас толилуулъя. Оросын барааны экспорт 2003 онд 134.4 тэрбум доллар, барааны импорт 74.8 тэрбум доллар болж гадаад худалдааны блансын ашиг 59.6 тэрбум долларт хүрлээ. Энэхүү ашиг 2002 оныхоос 13.3 тэрбум доллараар нэмэгдэв. Эл цэвэр өсөлтийн 4.6 тэрбум доллар буюу 35 хувь нь экспортын биет өсөлтөөр хангагдсан бол үлдэж буй 8.7 тэрбум доллар буюу 65 хувь нь үнийн өсөлтөөр хангагджээ.
Ингэж гадаад худалдааны ашгийн цэвэр өсөлтийн 2/3 хувийг нь үнийн өсөлтөөр хангах айхавтар монжооч чиглэл хэрэгждэг болжээ. Ялангуяа Монгол, Оросын гадаад худалдаанд Оросын бараа өндөр үнээр орж ирдэг нь манай гадаад худалдаа үлэмжийн алдагдалтай болдог нь чухамдаа Путиний тогтоосон монжооч гадаад худалдааны бодлоготой шууд холбогддогийг хэлэх хэрэгтэй.
Хэдийгээр гадаад худалдааны бланс нь ашигтай ч гэсэн гадаадын хөрөнгө оруулалтын бланс үлэмж хэмжээгээр алдагдалтай гардаг болсон. Гадаад худалдааныхаа ашгаар гадаадын хөрөнгө оруулалтын орлого зарлагын зөрүүг нөхөөд 4 орчим тэрбум долларын ашигтай ажиллажээ. Энэ нь 2003 оны тухайд шүү дээ. Оросууд гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг мөддөө давж гарахгүй юм шиг байна. Тэднээс үлэмж хэмжээний алдагдалд өртдөг нь Оросын эдийн засагт хүндээр туссан хэвээр байгаа.

-Бас аймар бодлого байна шүү. Дэлхийн зах зээл дээрх литр шатахууны үнэ Монголд 2, бүр 3 нугалж өсөөд байдгийн учир бас л Оросын далд колониалист бодлогын илрэл байж болох юм. Эрдэнэт аль хэдийн Оросын далд колониализмын объект болчихсон, одоо харин Оюутолгой Хятадын колониализмын золиос
болох вий дээ. Ер нь Оросууд яагаад биднийг ингэж монжих ёстой гэж?

П.Нэргүй: -Үүнээс гадна бид бас нэгэн асуудлыг энэ дашрамд хөндөе. Их Оросын шовинист үзэлд дөрвөн үндэстнийг онцгойлон дурьдаж буруутгадаг нэгэн хачирхалтай чиглэл амь бөхтэй оршсоор байна. Орос гүрэн хүнд байдалд орж, том алдагдалд өртөх, эсвэл лут ялагдал хүлээх үед үүний хамаг бурууг дөрвөн үндэстэнд тохоож сурталчилдаг айхавтар араншин оросуудад бий. Ийм дөрвөн үндэстний тоонд Монгол үндэстэн, Грек үндэстэн, Немц үндэстэн, Еврей үндэстэн ордог юм. З
ХУ-д өөрчлөн байгуулалт бүтэлгүйтсэний хамаг бурууг хэнд тохсон гэж санаж байна? Хамаг бурууг нь оросууд монголчууд бидэнд тохсон шүү дээ. Монголчууд Оросыг олон зуун жил мөлжиж дарлаж байсны гайгаар Оросын дээд засаглалын дотор том аймшигт зуршил төлөвшсөн хэмээн оросууд томъёолдог. Яг үүнийг нь Сергей Хрущёв АНУ-д уншсан лекциндээ энэ тухай дурьджээ. Уг лекцийн гол агуулга санааг “Хөх толбо” сонин олж монголчууддаа сонордуулсан билээ.

Friday, August 7, 2009

Кирсан Николаевич Илюмжинов


Кирсан Николаевич Илюмжинов (1962 оны 4 сарын 5- ) нь Оросын Холбооны Улсын Бүгд Найрамдах Халимаг Улсын ерөнхийлөгч, Олон Улсын Шатрын Холбоо (FIDE)-ны ерөнхийлөгч.


Намтар
Кирсан Илюмжинов 1962 оны 4 сарын 5-нд Зөвлөлт Холбоот Улсын Бүгд Найрамдах Автономит Халимаг Улсын нийслэл Элистад төржээ. Аав Николай нь инженер, ээж нь малын эмч. Тэрээр дунд сургуулиа төгсөөд 1 жил үйлдвэрт ажиллаж, ажлын гараагаа эхэлжээ. 18 настайдаа цэрэгт татагдаж, 1980-1982 онд цэргийн алба хаав. Улмаар Москвагийн Олон Улсын Харилцааны Их Сургуулийг дүүргэжээ. Цэргээс халагдмагц бизнест хөл тавьсан байна.

1990 онд Оросын Ардын Төлөөлөгчдийн Хуралд гишүүнээр сонгогдон ажиллаж байгаад 1993 оны 4 сарын 11-нд Бүгд Найрамдах Халимаг Улсын ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон байна. Мөн оны 12 сард Холбооны Зөвлөлийн сонгуульд ялж, парламентийн дээд танхимын гишүүн болжээ. 1995 оны 10 сарын 15-нд дахин Халимагийн ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон байна. Мөн онд Олон Улсын Шатрын Холбооны ерөнхийлөгчийн албан тушаалд сонгогдон, өдийг хүртэл хашиж байна.

Mongol baharhal ...

нийтлэл мэдээлэлээс...
Монгол үндэстнээс төрсөн сод бизнесмэн
Кирсан Илюмжинов 1962 онд төрсөн хожим түүнийг халимагууд Чингис хааны хойд дүр гэж бишрэн шүтэхэд хүргэжээ.
Тэр эгэл жирийн сэхээтний гэр бүлд мэндэлсэн.Багаасаа халимагийн ард түмний зовлон шаналангийн тухай сонссоор хорсон бухимджээ. Мөн халимагийн ард түмний гарамгай хөвгүүдээр бахархаж, тэдэн шиг болохсон гэж мөрөөднө.
Би халимаг учраас өөр байх ёстой, илүү байх учиртай,тэгж байж оросуудын дунд олигтой явна гэж багаасаа яс махандаа тултал ойлгож авжээ. "Бага ястаны" гүргэр зан чөмгөнд нь тултал шингэжээ.
Кирсан хүү өсвөр үеийнхэний шатрын тэмцээнд АССР-ээ төлөөлөн оролцож, ЗХУ-ын аварга болов.Түүнийг шатар хөөвөл ирээдүйтэй гэлцэн спортын томчууд сонирхож эхлэхэд Кирсан харин ч тэднээс зугтаж, "Би зөвхөн шатар тоглодог хүн болмооргүй байна.Шатраас өөр олон зүйлийг мөрөөдөж байна" гэж гэрийнхэндээ хэлж байжээ.
Сургуулиа онц сайн төгсөөд нэгэн үйлдвэрт ажиллав. Ажиллаж байгаа конкурс өгөгсдийг харж үздэг болохоор тэр. Гэтэл насанд хүрээгүй байхад нь мань хүнийг арми аваад явчихав.Тэнд ч онц сайн албаа хааж, армидаа үлд гэсэн ятгалгыг нь арайхийн няцаагаад, Зөвлөлтийн хамгийн элит сургууль болох МГИМО буюу "дипломатын дээдийн" шалгалтыг өгч, босгыг нь давлаа. Дандаа дарга сайдын хүүхэд суралцдаг МГИМО-д Кирсан олон чухал танилтай болж авав. Овсгоо самбааг бусдаас зээлдэггүй тэрбээр наймаа хийж, дорхиноо хамгийн баян оюутан болж хувирав.
Японы Радуга хэмээх фирм ажилтан шалгаруулж авна гэх сургаар очиж өөрийгөө сорьсон чинь босс нь түүнийг бүр гүйцэтгэх захиралын туслах болгочихов. Уг фирм перестройкийн эхэн үеийн тааламжтай нөхцөлд дулдуйдан, маш олон талын үйл ажиллагаа явуулдаг байв. Илюмжинлв асар их мөнгө, нүд ирмэхийн зуур олддог хөрөнгөтэй харьцах болов.Аажимдаа оросын өсч өндийж буй бизнесийн ертөнцөд багагүй үүрэг гүйцэтгэж эхэллээ.Өдөр шөнөгүй халас руу нь мөнгө урсана.Худалдаа санхүүгийн фирм байгуулж олсон мөнгөө улам арвижуулан өсгөнө.Ахар богино хугацаанд Илюмжинов тэрбумтан болсон юм."Сан" гэдэг корпораци байгуулж, санхүү-эдийн засгийн арга ажиллагаанд улам амташсаар.
Гэвч тэр үүнээс ч илүү сонирхолтой, адал явдалтай амьрахыг хүсч байв.
Зөвлөл Оросын ардын депутатад бишрэн шүтэгчдийнхээ хүсэлтээр Халимагийн тойргоос нэрээ дэвшүүлэхдээ 27-той байлаа. Хамгийн залуухан депутат болоод томчуудтай танилцаж, байр сууриа бэхжүүлэв.Гэвч Оросын их улстөрд товойн шалгарах боломжгүйгээ ухаарлаа. Оросын төр яггүй шовинист, расист, фашист аж. Нөгөөтэйгүүр, их хүү болох улс төрийг бас орхисонгүй. Бизнес, улс төрийн хамаг үйл ажиллагаагаа Халимагт төвлөрүүлэхээр шийдэв. 1993 онд Илюмжинов Халимагийн ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдөхөөр боллоо.
12м урт америк лимузинээрээ тойрог бүрт очив. Илюмжинов уриагүй бол алс Халимагт хэзээ ч ирэхгүй байсан. Оросын №1 поп-одод сурталчилгаанд нь оролцов.Ялсан тохиолдолд хүн бүрт 100 доллар бэлэглэнэ гэж амлав.
Мэдээж тэр өрсөлдөгчдөө бут цохилоо. Оросын сонинууд "Учир битүүлэг тэрбумтан БНУ худалдаж авлаа" гэж шуугив.
Илюмжинов Дээд зөвлөлийг тарааснаар Халимаг Холбоот улсын анхны парламентийг байгуулав. Түүний алхам бүр анхдагч байлаа. 20 гаруй яам, яамтай дүйцэх газар байсныг бүгдийг татан буулгаж, гагцхүү ерөнхийлөгч 5 зөвлөхтэйгээ бүх эрх үүргийг нь дааж авлаа.



Энийг уншихад олон зүйл бодогдож байлаа шүү. Хийх л хэрэгтэй цаг хугацаа хэзээ ч хүлээхгүй

Thursday, August 6, 2009

Монгол бүсгүй

МОНГОЛ БYСГYЙ

Зvтгэн зvтгэн тэмvvлж яваа
Зvс нийлсэн алаг морьд шиг
Галтай залуу насны минь солонгын єнгє
Чи хаана байна аа
Ган тємєр шиг сэтгэлийн минь соронзонгvр
Чи хаана байна аа.

Галавын далайгаас тvvсэн
Сондор чулуун шvлгийн минь
Галиглаж болдоггvй хэлхээг
Соёрхон нэгэн таална уу даа.

Мєрєєдєл их насны минь
Мєнгєн сарнай чи хаана байна.
Мєсєєр шаргих амьдралын
Мєнхийн зун чи хаана байна.

Мєчид гvехэн жаргалаа
Мєлvv болтол элээсээр
Мєхєс дархалсан шvлгээ
Мєрєн дээр чинь тавья.

Гvн мєрєн шиг амьдралын
Гvvр болсон алдрай минь
Хvн хэмээх алдрын
Нvvр болсон амраг минь

Хvvхэн хэмээх нэрийн
Турьхан бvхнийг агуулж
Тvvхт Монгол орны
Тулгыг тvшсэн эхчvvд минь

Мойл жимсний ширхэг шиг
Тормолзсон нvдтэй
Морин цэргийн сэлэм шиг
Туялзсан нуруутай

Монгол бvсгvй таныхаа
Гэрэл сvvдрийг тодруулсхийж
Монгол яруу найрагч
Гэгэлзэн байж дуулах уу даа.

Хvний хайрыг анхан амссан
Хєвгvvн зvрхний тvгшилт гэмээр
Хvслэн хосолж болзоонд ирсэн
Хєєрхий нэгний тогшилт гэмээр

Яаруухан бєгєєд эрчимтэй чимээ
Хэцийн цаанаас тодрон байна.
Яруухан бєгєєд хэмнэлттэй aйзам
Хээрийн пянзанд бичигдэж байна.

Тэнгэр газрын савслага нийлэх
Тэртээ цэнхэр гvвээний цаанаас
Тэнгис далайн долгио хавах
Тийм гvн харанхуй гэмээр

Нэр усгvй толгодыг даваад
Нэг морьтон тодроод ирлээ.
Єнгийн цэцэгтэй ногоон хєндийг
Омголон морьтон тоосоор шугамдав.

Багваахай цэцгийн єдєн малгайг
Багц багцаар vргээн хийсгэж
Харж зогссон миний нvдийг
Халуун салхиар алгадаад єнгєрєв.

Хээрийн тоос морины хєлс
Хээнцэр хувцасны vнэртэн ус
Хэсэгхэн зуур ханхийгээд
Хэдэн гvвээ даваад одов.

Навчин чихтэй суман хvлгийн
Нарийн суран жолоог тvшин
Насан залуу монгол бvсгvй
Надад гайхуулж ийнхvv єнгєрєв.

Хэмнэл нарийн давхиат морины нь
Хэрлэнгийн хар ус шиг сайхан нvд
Духны хєхєл, нарийн халз
Дунгийн ам шиг хамрын нvх

Зангиран товойх овгор булчин
Загасны хайрс шиг гялтганах зvс
Сэрвээнд зууралдах гурван хавирга
Сvvлний нь хийсэлт тодроод єнгєрєв.

Сайхан хvлгийг санаагаараа захирч
Саран даруулгыг гэзгэндээ шигтгэж
Саарал эсгий малгай духдуулж
Салхин дарцаг шиг торойх бvсгvйн

Холцруу унхиалган бор нvvр
Холбирон бултах хар нvд
Хотгор нуруу гvдгэр цээж
Хоромхон зуур харагдаад єнгєрєв.

Сайн морины ширvvн давхилтаас
Сайрын чулуу зvлгэн дээр шидэгдэнэ.
Сайхан бvсгvйн ширвэх харцнаас
Шvлгийн тоос зvрхэн дээр шингэнэ.

Хvний сайхныг олж тєрєєд
Хvслийн сайхныг дээжилж єсєєд
Морины сайныг унах заяатай
Монголын сайхан бvсгvй гэдэг

Тив дэлхийн жаргал хуваалцаад
Тэгш таван хvслэн гэмээр
Талын дунд ингээд учрахад
Дєлхєн таван тэнгэр гэмээр

Хvний газар нутгаа санахад
Хvслийн таван судас гэмээр
Хvvгээ тэврээд бvvвэйлж суух нь
Хєгжмийн таван утас гэмээр

Эмээлийн дєрєє дархалж єссєн
Эрийн сэтгэлийг уяруулдаг байна.
Эрчлэн дэврэх омог бахархалаар
Шvлэгчийн зvрхийг уяруулдаг байна.

Цэнэгтэй пуужин газраар хавах шиг
Цэцэгтэй талыг зvсээд єнгєрєєхдєє
Цээлхэн бодлын онгод гvйдлээр
Цэгцтэй шvлгийг хvсээд єнгєрєв.

Айлаас эрэхээр авдраа уудлах
Ардынхаа сургаалийг давтаж дуудваас
Арга ч vгvй амраг минь гэсхийн
Амьдралынхаа жаргалд автаж туйлбаас

Уяхан тєрсєн хvний vрийг эрж
Уул ус давалтгvй гэлээ
Монгол бvсгvйд хайраа єгье гэж
Морьтон авхайг дагалтгvй гэнэ.
Монгол бvсгvй дэлхийд гайхуулж
Морь унадагаараа гайхамшиг болсон

Хvдэнтэй хєндийг мориор туулахаас
Хvний сэтгэлийг мориор хэмждэггvй юм.
Холын замыг мориор туулахаас
Хонгор амрагаа мориор хайрладаггvй юм.

Єнєр хотын чулуун талбарт
Єндєр єсгийтєєр бvжиглэж ядраад
Єдєн дэр дулаан хєнжилд
Єсєж тєрсєн цагаан бvсгvйн

Хот хийцийн цагаан туфлиэр
Хорь дахь зууны дэлхийг гишгэх
Хєлийн чинь цэвэрхэн єлмийд
Хоног дараалсан удам бий.

Хєнгєн хєлтэй морио эмээллэж
Хєдєє талдаа дvvлж єсєєгvй ч
Мєнгєн цагаан тэшvvрээ хийж
Мєсєн талбайд дvvлж єссєн

Хаван тэших тэмээний нуруун дээр
Халуун говийг туулж яваагvй ч
Халин гулсах тэртээд улаалж
Хангайн цасыг туулж явсан

Майлах тєлєєр симфони тоглуулах
Малчны хотонд дасаа нь vгvй
Бvхэл оркестр танго vлээх
Бvжгийн хvрээлэнд дутуу нь vгvй

Хууранд хєтєлсєн хоёр чавхдас
Хулсан лимбэний арван нvхэнд
Уяхан цэгцтэй боржигин намбаар
Уртын дуу дуулж vзээгvй ч

Унаган хvлгийн хур дэл дээр
Уртын дуугаа бvтээж ирсэн
Урьдын олон євгєд эмгэдийнхээ
Удмын санааг зvрхэндээ тээсэн

Ийм нэгэн монгол бvсгvй
Ирээч гэж намайг дуудав.
Идтэй дурлалын шидтэй цэнэгээр
Идэр зvрхийг нам буудав.

Эмнэгийг сургаж унаатай явах
Энэ монголын ёсон байвч
Эдэлж чадахгvй нуруугий нь авбал
Эмээлээ аваад зайлдаг ёсон бий.

Хорвоо дэлхийн айл гэж явахад
Хогшил хєрєнгє цуглуулдаг ч гэлээ
Хожмоо хэрэггvй илvvдэж муудсаныг нь
Хог дээр хаядаг ёсон бий.

Дээрх зvйлийг дэмийд vзээд
Дэгжирч тоохгvй гєлєрч явбал
Дурлал хайрын хог дээр таныг
Дуртай дургvй ч хаях л болно оо.

Амьдрал яахав єєрийнхєє жамаар
Алгуур эргэнэ vv, тvргэн эргэнэ vv
Авдаг санж уу, хєєдєг санж уу
Амраг минь байхад юугаар дутах вэ.

Энийг авъя тэрийг олъё гэж
Эдлэх минь, ємсєх минь, vзэх минь гэж
Энэ дэлхийн зарим гангачуул шиг
Эрдэнэт биеэ гутаах юм чи.

Этгээд хачин элдэв аашаар
Эрvvл євчтэй алин болох хийгээд
Эцсийн эцэст чи хvн нэртэй л байх юм.

Єсєхийн цагт чихэр шиг vгийг
Єтлєхийн цагт таяг шиг vгийг
Єлсєхийн цагт хоол шиг vгийг
Євдєхийн цагт эм шиг vгийг

Алс явахад унаа шиг vгийг
Айхын цагт зэвсэг шиг vгийг
Ядрахын цагт янчаан шиг vгийг
Ямбалахын цагт тэрэг шиг vгийг
Дээл олдоход хєнжил болох vгийг

Энэхэн ганц насанд минь
Ээж аав хэлдэг юм байна.
Эр ганц биед минь харин
Эхнэр хvн хэлдэг юм байна.

Хvндтэй чадалтай монгол бvсгvйн
Хvчтэй атлаа уяхан цогцос
Хvлэг морины онгон зоон дээр
Хvнийг хайрлаж тvvнийг тєрvvлнэм

Шулуун бус адармаатай тvvхийн
Чулуун хуудсууд эргэж байхад
Халуун тэмцлийн тоосон дунд
Бvлээн цус асгарч байхад

Морин цэргийн сэтэрсэн эгнээг
Монгол бvсгvй нєхєж явсан юм.
Хайртыгаа тэвэрдэг уяхан гараараа
Хаттай сэлэм атгаж явсан юм.

Хар хилэн гэзгээ шууж
Хаж мєнгєн дуулгаар даруулж
Найр наадмын гоёлын оронд
Нарийн ялтсан хуяг тааруулж

Саалийн хувин барьдаг гартаа
Саран дугараг бамбай атгаж
Исгэрээд ирэх гилбэрт сумыг
Ирмэх ч vгvй сєрж явсан

Эртний цуут Монгол бvсгvйн
Эрхэм алдрыг єргєхгvй бол
Ээжээс тєрсєн монгол шvлэгчийн
Энэхэн насны азанд муу.

Ахуй энэ Монгол орныхоо
Ариун тэмцлийг хvvгээрээ дэмжсэн
Аугаа их маргаашийн тєлєє
Амгалан тайвныг сvvгээрээ дэмжсэн

Манай сайхан монгол бvсгvйд
Хvний сайхан цєм бvрдсэн юм.
Даруу сайхан зан чанарт нь
Яруу сайхан увидас шингэсэн юм.

Эвэр нум шиг хархан хємсєгтэй
Эрвээхэй цэцэг шиг алаг нvдээрээ
Талд бичсэн сvргээ тоолох шиг
Таны миний сэтгэлийг уншдаг

Тэнд эндхийн будаг тvрхэлгvй
Тэнгэрийн хаяаны єнгєтэй тєрсєн
Намуу цэцэг шиг ариухан уруулаар
Насны жаргалыг шивнэн хэлдэг

Єрх тоонот эсгий гэртээ
Єглєєний нарыг авчирдаг гараараа
Yйл оёдол цагаан идээ
Yгvйршгvй баялаг бvтээж єгдєг.

Нуурын хун шиг намба дєлгєєн
Нутгийн агаар шиг ааш ялдам
Нуруу цэгц бие чийрэг
Нууцгvй ил сайхан сэтгэлтэй

Хорвоод хосгvй монгол бvсгvйн
Хотол алдрыг єргєхгvй яах юм бэ ?

Ганган ганган цэцгэсийн дундаас
Гэрлийн цэцэг тодхон байдаг
Газар газрын хvvхнvvд дундаас
Монгол бvсгvй содон байдаг юм.

Алдар алдраас єндєр алдрыг
Ариухан бvхнээс ариун байг гэж
Тэнэгэр ерєєлєє дэвшvvлж барья
Тэгэвч бас хэлэх vг байна.

Хорьдугаар зууны аяс дагаж
Хот бараадах нь зєв боловч
Хорвоод хосгvй монгол бvсгvй
Хог самардах арай болоогvй.

Хувьсгалын ачаар нvд тайлж
Хуучнаа халах нь зєв гэлээ ч
Хуурдах дуутай монгол бvсгvй чи
Хулгаж эргэлзэх арай болоогvй

Цаасан гутал нейлоны тєлєє
Царай алдаж хєєцєлдєж явснаас
Ноосон даавууны эх орондоо
Хоосон хоносон ч яадаг юм бэ.

Зажилдаг бохь твистийн хойноос
Загас шиг давхиад дэгээдvvлснээс
Нуур шиг хєдєєдєє гэдэс цатгалан
Нугас шиг ганганаад цэнгэж vзээч ээ.

Африк хэмээх халуун тивийн
Аз муутай бараан хvvхдvvд шиг

Зарц боол болж хэзээ ч та нар
Зах дээр худалдагдах зовлон vзээгvй

Идэх ємсєхєєрєє хэзээ ч дутаагvй
Итгэх амраг хаанаас ч эрэхгvй
Иргэн бvхний итгэлийг булаасан
Ийм орныг хаанаас ч олохгvй.

Дэлгэр баян ийм орны
Дэгжин дээшлэх vр ач нар нь
Дээдийн зэрэгтэй сайн явъя гэвэл
Дэлхий дахины эрдмийг сур !

Ємсєх зvvх, идэх уухаа
Єєрийн гараар хийж сур
Элгэн хайртай монгол эрчvvдээ
Энхрийлэн хайрлаж хvндэлж яв.

Хамтын жаргалаа нэгэнт ярьсан бол
Ханилсан шиг ханилж сур

Эртний сайхан заншил соёлоо
Эргэж харалгvй хаяж орхивол
Ирээдvй болсон залгамж халаа чинь
Эцсийн эцэст гомдох цаг ирнэ шvv !