Altain Uriankhain TSUUR hugjim

Àëòàéí Óðèàíõàéí Öóóð õºãæèì

Ìîíãîë ¿íäýñòýí îþóíû áîëîí ýäèéí ñî¸ëûí àðâèí èõ óëàìæëàëòàé. Ìîíãîë óëñ îëîí óãñààòàíòàé /ÿñòàí/ ¿íäýñòýí áèëýý. Ýíýõ¿¿ îëîí óãñààòíû íýã íü Óðèàíõàé÷óóä þì. Òýä ýðò äýýð ¿åýñ ºíººã õ¿ðòýë àðäûí ÿçãóóð óðëàãèéí òºðºë ç¿éëèéã íèëýýä ñàéí õàäãàëæ èðñýí òýð òóñìàà öóóð, òîâøóóð, òóóëèéí ºâ ñàíòàé óãñààòàí áèëýý. Óðèàíõàéí àðä ò¿ìíèé ìîäîí öóóð õºãæèì íü íýí ýðòíèé ¿¿ñýë ãàðàëòàé àãààä òýðáýýð Õ¿íí¿ ã¿ðíèé ¿åä èõýä äýëãýð ÷ áàéæýý. Ìîäîí öóóð ¿íýõýýð ìîíãîë÷óóäûí àõóéãààñ òºðñºí õºãæìèéí çýìñã¿¿äèéí íýã ìàðãàõûí àðãàã¿é ¿íýí þì. Öóóð õºãæìèéí äýýä õýñýã íü á¿ä¿¿í äîîä ¿ç¿¿ð òèéøýý íàðèéâòàð øóëóóí ìîäîí õºãæèì þì. Óã õºãæìèéí àì /äýýä/ òàëûí ¿ç¿¿ð íü 3 ñì äèàìåðòýé äîîä àì íü 2 ñì äèàìåðòýé ãîë÷ óðò íü 50-60 ñì, óõàæ õºíäèéëýí óðëàí õèéñýí øóëóóí õàð ìîäîîð, 3 í¿õòýé /íîòíû/ òîãëîõ. Öóóð õºãæìèéã õýí ÷ óðëàí á¿òýýõýýð ýíãèéí áîëîâ÷ ò¿¿íèé ýãøèã äóó ãàðãàõ àðãà õºãæèìäýõ óðëàãèéã ýçýìøýýä òîãëî÷èõ õ¿í òýð á¿ð áàéäàãã¿é ó÷èð ãýðèéí óëàìæëàëò ñóðãóóëèàð ¿ð õ¿¿õäýý áàãà áàë÷èð àõóéãàñ íü çààæ ñóðãàæ èðñýí óëàìæëàëòàé àæýý. Ìîíãîë÷óóäûí ºâºã Õ¿íí¿÷¿¿äýä õóóð, öóóð, õóó÷èð çýðýã õýä õýäýí õºãæìèéí çýìñýã áàéñàí òóõàé ýðòíèé ñóðâàëæ áè÷ã¿¿äýä òýìäýãëýí ¿ëäýýñýí áàéíà. Åð íü ìîíãîë÷óóäûí ¿¿òãýí á¿òýýñýí îëîí òºðëèéí õºãæìèéí çýìñã¿¿ä äîòðîîñ ìîäîí öóóðûí òóõàé Ìݺ 195 îíä ºìíºä Õ¿íí¿ íàð õÿòàäûã äîâòëîí ÿðóó íàéðàã÷ á¿ñã¿é ÷àé-Âýí-÷¿ç-ã îëçëîí, ººðèéí ç¿¿í öýöýí âàíãèéí õàòàí áîëãîí ºã÷ýý. Òýð á¿ñã¿é “Í¿¿äýë÷äèéí öóóðûí 18 áàäàã /õºã/” õýìýýõ èõýä àëäàðøèñàí ø¿ëýã áè÷æýý. Òýðõ¿¿ ø¿ëãèéí ýöñèéí áàäàã áóþó “Áè ãýðòýý èðëýý” ãýñýí õýñýãò
...Õ¿íèé ãàçàð áîãòëîãäîîä
Õ¿ð÷ õàðèí èðýõýä ìèíü
Äàðóé àðâàí íàéìàí æèë ºíãºð÷ýý
Õ¿íí¿ öóóðûí ýãøèã õýìýýõ
Ýíýõýí ø¿ëãýýðýý
Ãóíèãò ñýòãýëýý àðèóñãàëàà áè” ãýæ ø¿ëýãëýæýý.
̺í ýíý òóõàé Æ.Ýíýáèø “Õ¿íí¿ãèéí ìîäîí öóóð” õýìýýõ áàðèìòàò êèíî, 1995-ä áàñ ºã¿¿ëëýë áè÷ñýí áàéäàã. Òýð ¿å õóóð õºãæìèéã Áèéáàà áóþó Ïè-ïà õýìýýí íýðëýäýã áàéæýý. Ìݺ 80-ààä îíä Õ¿íí¿-ä îëçîãäñîí íýãýí õÿòàä ýë÷ “Îðîéäîî öóóð õºãæèì õàíãèíàëäàí, àäóó ÿíöãààæ, ¿õýð 캺ðºëäºõºä íîéð õ¿ðäýãã¿é áàéëàà”ãýæ áè÷æýý. Ìàíàé òîîëëûí 8-ð çóóíä õÿòàäûí ÿðóó íàéðàã÷ Áî-Öþ-è: “Öàãààí ºð㺺” íýðò ø¿ëãýíäýý
...Õîéìîð òàëä íü ãýâýë
Õóóð öóóðûí ýãøèãòýé
Õî¸ðõîí óòñàíä øèíãýñýí
Õîñã¿é ÿëäàì óÿíãàòàé
õýìýýí ø¿ëýãëýñýí áàéäàã.
Îäîîãîîñ 800 æèëèéí òýðòýýä çîõèîãäñîí “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî”-íû 12-ð á¿ëýãò Èõ Ýçýí ÷èíãèñ õààíûã íàñàí ººä áîëæ, ýçíèé àëòàí õ¿¿ðèéã òýýñýí õàñàã òýðýã áóëä õ¿ðòýë øèãäýæ, òàâàí õ¿ëãýýð òàòàæ õºäºëãºæ ÿäàæ, ã¿ð èõ óëñ çîâîõîä Ѻíèäèéí Ãèë¿ãýäýé áààòàð:
“...Õóâèëãààíààð ó÷èðñàí
Õóëàí õàòàí ÷èíü
Õóóð öóóð õºã äóó ÷èíü
Õîòîë á¿ãä óëñ ÷èíü
Õóòàãòàí ýðõýì ãàçàð óñ ÷èíü
Òýíä áèëýý ýçýí ìèíü...ãýæ º÷âºë
Õààí ýçýí ýíðýí ñî¸ðõîæ
Õàñàã òýðýã õàíãèðñàí õºäëºâ.
Ò¿¿í÷ëýí Ëóâñàíäàíçàíãèéí “Àëòàí òîâ÷”-ä ýíý òóõàé ºã¿¿ëñýí áàéõ áà Ö.Øàãäàð êðèëë ¿ñýãíýý
“...Õóâèëãààíààð ó÷èðñàí
Õóëàí õàòàí ÷èíü
Õóóð öóóð õºã äóó ÷èíü
Õîòîë á¿ãä óëñ ÷èíü
Õóòàãòàí ýðõýì ãàçàð óñ ÷èíü òýíä áºë㺺.
õýìýýí áóóëãàñàí áîë “Àëòàí òîâ÷èéí øèíõýí ýõýä /hugur tsugur/ áóþó õóóð, öóóð ãýæ áàéíà. ìºí Æàíãàðûí òóóëèíä
...Ýíõ òóãèéí õºâ¿¿í
Ýðýâãýð çóóãèéí ìèíüÿí
Øàð àëòàí öóóðààð
Àëòàí ÿòãàíû àÿñûã
Àëäàëã¿é äàãàâ
Öóóð ÿòãà àÿ àäèëã¿é íèéëýâ... õýìýýæýý.
Èéíõ¿¿ çºâõºí “Æàíãàð” òóóëèéí äîòîð õóóð, öóóð, ÿòãà, áèáà, õîíõ, äàìàð, õýíãýðýã á¿ðýý, äàìàð, äóí çýðýã îëîí ç¿éë õºãæìèéí çýìñýãèéí òóõàé ºã¿¿ëæýý. Àðäûí óðàí çîõèîëûí äýýæèñ íü òóõàéí ¿åèéí õ¿ì¿¿ñèéí àìüðàë, ò¿¿õ, íèéãìèéí õàðèëöààã èëýðõèéëýõ òîëü áîëîõ ¿¿äíýýñ ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë äýýð äóðäñàí õºãæì¿¿ä íü ìîíãîëä ò¿ãýýìýë òàðõñàí õºãæì¿¿ä áàéæýý ãýæ õýëæ áîëõ áàéíà. ýçýí ÷èíãèñ õààíû ¿åä öóóð õºãæèì íü èõýä õºãæèí àéë ãýðèéí ø¿òýýí, ìîíãîë÷óóäûí íýãýí áàõàðõàë áîëæ èõýä õºãæèæ öààøèä ¿ð óäàì íü óëàìæëàí õºãæ¿¿ëýæ èðñýí íü XXI çóóíû ¿åä ºíººãèéí ìîíãîë îðîíä, áèäýíä ºâëºãäºí ¿ëäñýí áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëòèéã õèéæ áîëîõ þì. ºãººäýé õààíû ¿åýñ Òîãîîí Òºìºð õààíûã õ¿ðòýë /1229-1368/ íèëýýä õºãæèæ áàéñàí àãààä ÿëàíãóÿà Èõ Þàí óëñûí õààí÷ëàëûí ¿åä /1260-1294/ ãàðààð äýíñýëãýõ òàòàõ óòñàí ÷àâõäàñ, ¿ëýýí äóóãàðãàõ, öàõèóð äýëäýõ çýðýã õºãæìèéí îëîí òºðëèéí çýìñã¿¿ä áàéæýý. Ìîíãîë ¿íäýñíèé õºãæèì ÷àâõäàñ ø¿ðãýõ, áîëîí ìîäîí Öîîðóóä /öóóð/ çýðýã õºãæèì íýëýýä áàéñàí áàéíà. Öóóð õºãæìèéí òàëààð áîëîí ýíýõ¿¿ õºãæìèéã ãàäààä óëñ îðîíä ò¿¿íèé íýðøëèéí ãàðàë óãñàà íýãòýéã õàðóóëàõ ¿¿äíýýñ ìîíãîë öóóðûã Îðîñ, Áåëîðóññ, Óêðàéíû “Äóäêà”, Ñîíèëü, Ñîíèëüêà, êàâêàçèéí óëñ ¿íäýñòíèé “Äóäóê”, Êàçàêèéí “Ñèáèçãè” òàòàðûí “Ñèáèçãà”, çýðýãòýé òºñòýé ç¿éë þì. Õóó÷èí ò¿¿õèéí íîì äýâòýðò “Ìîäîí öóóð” ãýæ ãàðäàã. Ã.Áàäðàõ ãóàéí “Ìîíãîëûí õºãæìèéí ò¿¿õýýñ” ãýäýã íîìîíäîî “Öû Þàíü” ¿ãèéí õýìýýõ òîëü áè÷ãýýñ ýø òàòàí õîéò ç¿ãèéí õ¿ì¿¿ñ õóëñíû òîâ÷èéã îðîîæ ¿ëýýõ àãààä ò¿¿íèéã “Ìîäîí öóóð” ãýíý ãýõ çýðãýýð öóóðûã ìîíãîë÷óóä ¿éëäñýí ãàðàëòàé ãýñýí áàðèìò áîëîõ õýä õýäýí ìýäýý çàíãè óëàìæèëñàí áàéäàã. Õîéò ç¿ãèéí õ¿ì¿¿¿ñ õóëñíû íàâ÷èéã îðîîó ¿ëýýõ àãààä ýíäýý öóóð õºãæìèéí ò¿¿õèéí ºíº óäààí õóãàöààíû òóðø ºíººã áîëòîë îðîîõ áîëîí óëààí õîîëîéã ãàäóóð íü ã¿éëãýí õèéæ áàéãàà íü ºíº ýðòíèé áîëîõ íü òîäõîí õàðàãäàæ áàéíà. äóó õºãæìèéí îíîë÷ Ìýðãýæèõ ãóàé “Ìîäîí öóóðûí èëð¿¿ëýëò” ãýäý㠺㿿ëýëäýý Àëòàéí ýðòíèé õºãæìèéí ñî¸ë /ìîäîí öóóð-õîîëîéí öóóð/-ûã óëàìæëàãäàí èðñýí íü íýã íü ìîäîîð íýã íü õóëñààð õèéñýí õî¸ð öóóðûí íàðèéí ñóäëàæ “öóóð áîë ìîíãîëûí õºãæìèéí /ºâºã äýýäýñ/ íü ìºðò뺺 ¿¿ññýí ýõ íü áîëíî. Öóóð õºãæèì íü XIII çóóíû ¿åä öóóð ºðãºí õýðýãëýæ áàéæýý. ÷èíãèñ õààíû ¿åä õóóð, öóóð íü õààíû áàÿð ¸ñëîëûí ¿åä õýðýãëýäýã ÷óõàë õºãæìèéí òîîíä äóðäàãäàæ áàéâ. Àðäûí óðëàã áîë àðä ò¿ìíèé ñî¸ëûí ò¿¿õýí ºâ ñàí òºäèé áóñ áàñ ò¿¿íèé îëîëò àìæèëò áèëýý. Àðä ò¿ìýí ÿìàãò óðàí á¿òýýëòýéãýý ýëãýí õàìò áàéæ òýíäýýñ á¿òýýë÷ îþóí ñàíààíûõàà ýð÷ õ¿÷, á¿òýýõ ÷àäàë õ¿÷íèéõýý îõü øèìèéã õ¿ðòýí, àõóéã õóâüñãàë÷ ¸ñîî𠺺ð÷ëºõ, àìüäðàëûã øèíý÷ëýí áàéãóóëàõ ¿éëèéíõýý öîãöîñ ìàõ áîäü áîëãîí õºãæ¿¿ëñýýð èðñýí áàéíà. àðäûí óðëàã àðä ò¿ìíèé ñóó áèëýã ñîä àâúÿàñûí á¿òýýë àãààä ñàéõíû òóõàé àðäûí ¿çýë ñàíàà äýýä ýðìýëçýë, îþóí ñàíààíû õ¿ñýë, õ¿íëýã ýíõýã¿é òýì¿¿ëýë, èðýýä¿éä èòãýõ áàäðàíãóé ¿çýë áèåëýëýý îëñîí áàéäàã þì.
Ýíýõ¿¿ àðä ò¿ìíèé îþóí ñàíààíû åðòºíöºä, öóóð õºãæìèéí àÿ òàòëàãà íü ¿¿ññýí áèé áîëæýý. Öóóð õºãæèì àðäûí àãààä äàí õºãæìèéí àëèâàà á¿òýýë¿¿ä íü ÿìàãò òàéëáàð äîìîãòîé áàéäàã. Óðèàíõàé÷óóä íü ýðò äýýð ¿åýñ àðäûí ÿçãóóð óðëàãèéí îëîí òºðºë ç¿éëèéã íèëýýä ñàéí õàäãàëæ èðñýí àðõèí ºâ ñàíòàé óãñààòàí áèëýý. Îäîîãîîð öóóð õºãæìèéí äîîð äóðäñàí 30 ãàðóé àÿ òàòëàãóóä ºíºº áèäíèé ¿åä óëàìæëàãäàí èðæýý.
1. Õîðòîí ìîãîé, õàíãàðüä øóâóó
2. Ñàãñàéí ãîë
3. Ñàÿã ñààðàë ìîðèíû ÿâäàë
4. Õîéä Õºëöººòèéí Áººðºãòèéí öàéëçóóð
5. Ðàãøààíû ãîë
6. Öàöàë áèåëãýý
7. Õºõ îðîã ìîðü
8. Ýðýãòýé ýìýãòýé õ¿íèé æàðãàëèéí ÿðèëöëàãà
9. Ýðýãòýé ýìýãòýé õ¿íèé ìîðèîð õîñëîí ÿâñàí ÿâäàë
10. Íýãýí àéëûí á¿òýí àìüäðàëûã öóóðäàõ
11. Ýëäýâ òºðëèéí øèëäýã àÿóóä
12. Õóðèìûí àÿëãóó
13. Àëòàéí ìàãòààë
14. Áàë÷èí õýýð ìîðü
15. Ýýâèéí ãîë
16. Õîî ýýâ
17. Óëààí ýýâ
18. Áóãûí óðàì
19. Áàÿñãàëàíãèéí àÿëãóó
20. Ãàøóóäëûí àÿëãóó
21. Æîðîî ìîðüíû ÿâäàë
22. ªðººëò øàðõàë ìîðü
23. Àðèëæàà æîðîî ìîðèíû ÿâäàë
24. Áýýæèí øàð àò
25. Áóéëãàí øàð àò
26. Õàíãàéí ìàãòààë
27. ªíäºð õàíãàé áóãà
28. Áàÿðûí ìèëààëãà
29. Æîðîî õàð ìàæààëàé
30. Ñàðèã öàãààí èíãý
31. Õýý ãàíãàí çàëóó
32. Ìèíèé ñàéõàí àëòàé
33. Ñàéõàí õ¿íèé ìàãòààë
34. Ñàâäãèéí äóóäëàãà
35. Öàãààí õàäààí ãîë
36. Õàð õóðûí äóóäëàãà
37. Õàð õóðûí íààäãàé
38. Òýìýýí æîíæîî
39. Ãàíö ýðýãòýé õ¿íèé ÿâäàë
40. ĺðâºí Îéðàäûí óðèà
41. Öàñò Àëòàéí öàöàë
Ãýõ ìýò÷ëýí 40 ãàðóé àÿ òàòëàãà íü ºä㺺ãèéí áèäíèé ¿åä óëàìæëàãäàí ¿ëäñýí áàéíà. Äýýð äóðüäñàí öóóðûí òóõàé ò¿¿õèéí ñóðâàëæ áè÷ã¿¿ä ò¿¿íèé àÿ òàòëàãûí òàëààð 30 îð÷èì ãýæ áè÷ñýí áàéäàã ÷ XX òóõàéí õºãæìèéí àÿ àÿëãóóã ºâë¿¿ëýí ¿ëäýýñýí õ¿íèé íýã íü Àëòàéí Óðèàíõàéí àëäàðò öóóð÷ Àðäûí òýðã¿¿íèé àâúÿàñòàí Ïààðàéí Íàðàíöîãò /×óõàé/ àìüä àõóéäàà öóóð õºãæìèéã áèäýíä ºâë¿¿äýýä çîãñîõã¿é ººðèéí ãýñýí àÿ òàòëàãóóä çîõèîæ íýëýýä îëîí øàâü íàðòàà ñóðãàæ ò¿¿íèé á¿òýýë¿¿ä íü ãàäààä óëñ îðíóóäàä îð÷óóëàãäàí /õýâëýãäýí/ ãàð÷ýý. Ìîíãîëûí õºãæèì ñóäëàà÷ Æ.Áàäðàà, Æ.Ýíýáèø, ÁÍÕÀÓ-ûí ýðäýìòýí Ô.Ìýðãýæèõ, Æî.Äîðæðàà, Õºãæèëò, Àíãëèéí ýðäýìòýí Êàðëî Ïýãã, Ôðàíöûí ýðäýìòýí Àëåí-ĺæàê, ßïîíû ýðäýìòýí Êàìèìóðà Àêèðà òýðáýýð Ï.Íàðàíöîãòûí íýãýí çóíûã ìàëûã íü õàðèóëæ õàìò àìüäàð÷ áàéñàí àãààä öóóð õºãæìèéã èõýä ñîíèðõîí ñóäëàæ Âèäåî áè÷ëýã õèéæ, ìºí áóðõàí áîëîõîä íü îðøóóëûí çàí ¿éëèéí òàëààð íü áàðèìòàò êèíî õèéæ ¿ëäýýñýí íýðòýé ìîíãîë ýðäýìòýí þì. ÀÍÓ-ûí ýðäýìòýí Ïåòð Ìàðø, ÎÕÓ-ûí Ðåñïóáëèêà Àëòàéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé èíñòèòóòûí ýðäýìòýä èðæ ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæèë õèéæ, âèäåî õóóðöàã ãàðãàæ, êèíî á¿òýýæ ¿ëäýýñýí áàéíà. Àíãëèéí ýðäýìòýí Êàðîë-Ïýãã íü “Ýíý õ¿íèé õîîëîé í¿õòýé ìîä íü àïïàðàòòàé þìóó” õýìýýí õîøèãíîí ãàéõàæ àìíû äîòîð òàëûí çóðãèéã íü êàìåðò áóóëãàæ, ôîòî çóðãèéã íü áóóëãàæ àâ÷ýý. Ï.Íàðàíöîãò ãóàé áýëýã áîëãîí ºãñºí öóóð õºãæèì íü îäîîã áîëòîë àíãëèä áàéãàà àæýý. Äýýðõè á¿òýýë¿¿ä íü Îðîñ, Àíãëè, Ÿïîí, Ôðàíö, Õÿòàä õýë äýýð íèéòëýãäæýý.
Òýðáýýð öóóðûí íàðèéí áîëîí á¿ä¿¿í, õººìèéëýã ãóðâàí òºðëèéã á¿ðýí ã¿éöýò ýçýìøèñýí, öóóðäàõ àðãà áàðèë, öóóð õºãæìèéã óðëàí õèéõ àðãà òåõíîëîãèéã á¿ðýí çàëóó ¿åèéíõýíäýý çààæ ñóðãàñàí, öóóð õºãæìèéã äýëõèéí îëîí óëñûí óðëàãèéí ò¿âøèíä õ¿ðãýæ ÷àäñàí òºäèéã¿é áèå äààñàí òºðºë áîëîí õºãæèõºä íü èõ õóâü íýìýð îðóóëæýý. ̺í öóóð õºãæìèéí äº÷ ãàðóé àÿëãûã áèäýíä óëàìæëóóëàí ºâë¿¿ëñýí àãààä öóóð õºãæìèéí á¿òýýëä çîðèóëàí ººðºº äîîðõè àÿ àÿëãóóã çîõèîí òóóðâèæýý.
1. “Óëààí ýýâ”
2. “Õºõ ýýâ”
3. “Ñàãñàéí ãîë”
4. “Ðàãøààíû ãîë”
5. “Ñàÿã ñààðàë ìîðèíû ÿâäàë”
6. “Õºõ îðîã ìîðüíû ÿâäàë”
7. “Õîéä õºëöººòèéí ýõíèé Ẻðºã ãîë”
8. “Áººðºãòèéí öàéëçóóð”
ººðèéí òºðñºí íóòàã Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Àëòàé, Áóÿíò Ñàãñàé ñóìóóäûí íóòãèéí ãàçðààð ¿ðãýëæëýí óðñäàã ãîë “Ñàãñàé ãîëûí óðñãàë” õýìýýõ àÿ àÿëãóóíóóäûã çîõèîæ ººðèéí óðàí á¿òýýëèéã òóóðâèí á¿òýýñýí àæýý.
Äýýðõè àÿ àÿëãóóíóóäûã XX çóóíû öóóð÷ Ï.Íàðàíöîãò ãóàé öóóð õºãæèìä îðóóëæ, õóóðöãàíä áè÷¿¿ëýí ¿ëäýýñýí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí öóóð õºãæèì íü Õ¿íí¿ ã¿ðíèé ¿åýñ ºä㺺ã õ¿ðòýëõ 2000 ãàðóé æèëèéí òýðòýýãýýñ áèäíèé ¿åä óëàìëàãäàí èðýõ ÿâöäàà öóóðûí õýä õè÷íýýí àÿ òàòëàãà ìàðòàãäàí ¿ã¿é áîëñîíûã òààâàðëàõ àðãàã¿é áèëýý. Ýíý íü îëîí çóóíû òóðø ìîíãîë÷óóä äàéí òóëààí õèéæ áàéñàí ¿åä ÿëàõ ÿëàãäàõ òîõèîëäîëä ººðñäèéí ñî¸ë íü ÿëàõàä íü ìàíäàí áàäàð÷ õàðèí ÿëàãäàõ òîõèîëäîëä ñóëüäàí äîðîéòîæ ¿ã¿éð÷ áàéñàíûã ò¿¿õ ãýð÷èëíý. Ãýñýí ÷ öóóð õºãæèì íü äàéí òóëààíû ¿åä çàðèì íýãýí ìîíãîë ãàçàð óñòàæ áàéñàí õýäèé÷ ìîíãîë÷óóäûí äàéí òóëààíä öýðã¿¿ä íü àâ÷ ÿâäàã áàéñàí íü ÷èíãèñ õààíûã õ¿ëýýí çºâøººðñºí á¿õýíèé ñî¸ë áîëîí ¿ëäýæ áàéæýý. Öóóð õºãæìèéã ìîðüòîí ìîíãîë÷óóä ìîðüíûõîî ñ¿¿ëýí àâ÷ ÿâäàã áàéñàí íü äàéí òóëààíû ¿åä öýðã¿¿äèéí ñýòãýë ñàíàà íü ñýðãýýõýä õºãæèìíèé ¿¿ðýã þó þóíààñ èë¿¿ áàéñàí òºäèéã¿é ìîðèí õóóð ìýòèéí îâîð èõòýé õºãæìèéã àâ÷ ÿâàõ íü òºâºãòýé áàéñàí áà öóóð õºãæèì íü àâñààðõàí îâîð áàãàòàé àãààä öýðýã äàéí èõýâëýí ººð óëñ îðíûã ýçëýõòýéí ñàöóó òóõàéí óëñ îðíû ñî¸ë ò¿¿íä ò¿ãäýã áèëýý. Ìîíãîë÷óóäûí ìîðèí òóóðàà õ¿ðýõ ãàçàð á¿õýíä ÷èíãèñ õààíû ìîðèí öýðã¿¿äòýéí õàìò öóóð õºãæèì íü ò¿ãýí äýëãýð÷ áàéñàí ìýò.

öóóð÷ Öàãààí òóã îâîãò Á.Íàðàíáàò