Mongol Ulsiin gabiyat, bujig degleech, Uriankhain bie bielgeenii master

Урианхайн бие биелгээний мастер Р.Самжид гуайг та бүхэндээ танилцуулж байгаадаа баяртай байна. Энэ хүнээс сурч авч үлдэх юм маш их байгаа шүү.
Ñàìæèäûí àæèë, àìüäðàëûí çàìíàë.
Ðèéìýä Îâîãòîé Ñàìæèä íü 1938 îíä Õîâä àéìãèéí õàðúÿà Ñàãñàé ñóìûí íóòàãò òºðñºí. 1938-îíîîñ 1941 îíä ýýæýýñýý ºí÷èí õîöîðñîí áóþó 1941 – 1953 îí õ¿ðòýë àñàðñàí ààâ, ýýæèéí ãàð äýýð ºññºí þì. ªìíºãîëûí çàâîäàä ñ¿¿ òóøààæ áàéõ ¿åä Áàÿí-ºëãèé àéìãèéí êëóáûí æ¿æèã÷èä èðæ òîãëîëò õèéõèéã àíõ ¿çýýä ò¿¿íýýñ õîéø êëóáûí æ¿æèã÷èä øèã á¿æèã÷èí áîëîõ þìñàí ãýæ ºäðèéí áîäîë øºíèéí ç¿¿ä áîëæ, õîíü õàðèóëæ, ¿õýð õóðààæ ÿâàõäàà ìàëûí çàõä õàðñàí ç¿éëýý äóóðàéí õèéæ áèéëäýã áàéñàí áàéíà. 1954 îíû çóíû äóíä ñàðä ªìíºãîëèéí õºäººä “Æàðãàëûí çàì ” ãýäýã íýãäýë øèíýýð áàéãóóëàãäàõàä ààâòàéãàà õàìò íýãäýëèéí ãèø¿¿íýýð ýëñýí îðæ íýãäýëèéí õîíü õàðèóöàæ áàéñàí. Ãýòýë 1955 îíû 11-ð ñàðä Áàÿí ªëãèé àéìàãò ÕÄ Òåàòð áàéãóóëàãäàæ õ¿ì¿¿ñ øàëãàðóóëàí àâ÷ áàéíà ãýñíèéã íü ñîíñîîä ààâ, ýýæ õî¸ðòîî áè òýð òåàòðò î÷èæ îðìîîð áàéíà ãýõýä ààâ íü äàãóóëàí àéìàã îðñîí. Ýíý ¿åä õîòîîñ Äðàìûí áàãøààð Ãàâúÿàò æ¿æèã÷èí Öýíäýýõ¿¿, Á¿æãèéí áàãøààð Ñýâæèä, Íàéðàë äóóíû áàãøààð Äàâààäîðæ, Õºãæìèéí áàãøààð Öýðýí-íàäìèä ãýñýí áàãø íàð èðñýí áàéâ. Ýíý áàãø íàðò øàëãàëò ºãºí òýíöñýí áîëîâ÷ , áîëîâñðîëûí òàëààð ñóðãóóëüä ñóð÷ òºãñººã¿é ãýýä áèä øèíý áàéãóóëëàãàä áîëîâñðîëòîé õ¿í àâíà ãýæ àéìãèéí óðëàãèéí õîðîîíû äàðãà Íàìáàð òåàòðò àâàõã¿é ãýæ òàòãàëçñàí õàðèó ºãñºí áîëîâ÷ Öýíäýýõ¿¿ áàãø áîëîí áóñàä øàëãàëòàíä èðñýí áàãø íàð áèå áÿëäàðûí õóâüä òýíöýæ áàéíà óÿí õàòàí áèåòýé çàëóó õ¿¿õýä áàéíà ãýñíèé äàãóó çà òýãâýë áàãø òà íàð ìýä ãýæ àíõ òåàòðò îðñîí áèëýý. Èíãýýä õºãæèìèéí àíãèä äàãàëäàí õºãæèì÷íººð îðæ íîò çààëãàí õèéë õºãæèì áàðüæ áàéãààä 1956 îíû 4-ð ñàðä á¿æãèéí àíãèä íýã á¿æèã÷íèé îðîí òîî ãàðàõàä Ñýâæèä áàãø Ñàìæèäûã ìàíàé á¿æèãèéí àíãèä á¿æèã÷èíýýð àâúÿ ãýæ õºãæèìèéí àíãèéí áàãø Òºðèéí 2 óäààãèéí øàãíàëò Àðäûí æ¿æèã÷èí Á.Äàìäèíñ¿ðýí áàãøèä ñàíàë áîëãîõîä çà ÷è á¿æèã÷èíýýð àâ õýìýýí çºâøººð÷ 1956 îíû 4-ð ñàðûí 15-íààñ ýõëýí á¿æèãèéí àíãèä á¿æèã÷èíýýð îðîâ. 1956-îíû 11-ð ñàðûí 26 -íû ºäºð íýã æèëèéí êóðñ òºãñºæ Áàÿí- ºëãèé àéìàãèéí ÕÄÒåàòð áàéãóóëàãäñàíû íýýëòèéí òîãëîëòîíä àíõ 1. Áóðèàä 2. Àë÷óóðò 3. Õîðîì 4. Çàëóó÷óóä 5.Óðèàíõàé 6.Óêðàéí á¿æèã çýðýã á¿æã¿¿äèéã á¿æèãëýæ óëìààð 1957 îíîîñ óðëàãèéí áðèãàäààð ÿâæ ýõëýâ. Àíõ Õîâä, Óâñ àéìãóóäààð ÿâæ òîãëîâ. Èíãýýä ººðèéí á¿õ ñóìààð ÿâæ òîãëîëò õèéæ ¿çýã÷ îëíûã áàÿñãàæ ºíäðººð ¿íýëýãäýæ áàéñàí þì. Àðäûí æ¿æèã÷èí Öýíäýýõ¿¿ áàãø, Ñýâæèä áàãø õî¸ð 1955 îíîîñ 1956 îíû ñ¿¿ë õ¿ðòýë íýã æèë àæèëëàí Áàÿí-ºëãèé àéìãèéí ÕÄÒåàòðûã áàéãóóëàãäñíû íýýëòèéã íü õèéæ ºãººä 1957 îíä Óëñûí íèéñëýë Óëààíáààòàð õîòäîî áóöàæ ¿¿íèé äàðàà íü á¿æãèéí áàãøààð Ñýðýýòýð áàãø èðýí íýã æèë áîëîîä ÿâàõäàà Ìàë÷èí çàëóóñ, Çýýð, Áýë÷ýýð äýýð çýðýã á¿æèã äýãëýñýí.

2.

1959 îíû ýõýí ¿åä Óëààíáààòàð õîòîä óðëàãèéí 10 õîíîãèéí ºäºðëºã àæèë çîõèîãäñîíòîé õîëáîãäóóëàí Óëààíáààòàð õîòîîñ õºãæìèéí çîõèîë÷ Ã. Öýðýíäîðæ áàãø ýõíýð Áîðîîãèéí õàìò èðæ õºäºº ñóìóóäûí àðäûí àâúÿàñòàí øàëãàðóóëàí àâ÷ áàéâ. ¯¿íèé çýðýãöýý øàëãàðóóëàí àâñàí àðäûí àâúÿàñòàíóóä áîëîí ÕÄÒåàòðûí æ¿æèã÷èäýä õºãæèì äóó õîðûí õè÷ýýë çààæ áàéñàí. Ýíý õóãàöààíä Ñýâæèä áàãø äàõèí èðæ Çàëóó÷óóä, Òàâàí õîøóó ìàë, Ýâòýé æààëóóä ãýõ çýðýã á¿æèãèéã óðëàãèéí 10 õîíîãò òîãëîõ õºòºëáºðò çîðèóëàí çààñàí. Ýíý õóãàöààíä Óëààíáààòàð õîòîîñ Äîðæïàëàì áàãø êàçàê á¿æèã, ÁÍÌÀÓ-ûí ãàâúÿàò æ¿æèã÷èí Ëóâñàíãîìáî áàãø óðèàíõàé, öààòàí á¿æèã, Õàíäñ¿ðýí áàãø á¿ðãýä á¿æèã äýãëýí óðëàãûí 10 õîíîãò çîðèóëàí òîãëîõîîð áýëäñýí áàéâ. Èíãýýä 1960 îíû 10-ð ñàðûí 23-íèé ºäºð Áàÿí ºëãèé àéìãààñ íýã àâòîáóñ, 9 à÷ààíû ìàøèíòàé ãóðâàí 69 ìàøèíòàé äàðãà íàð á¿õèé íèéò 150 ãàðóé õ¿ì¿¿ñ ÿâñàí. Ýäãýýðýýñ 110 ãàðóé õ¿ì¿¿ñ íàéðàë äóóíä îðîëöîõîîð ÿâæ áàéñàí. 1960 îíû 10-ð ñàðûí 27íä Óëààíáààòàð õîò èðñýí ýðýãòýé÷¿¿ä òýýâðèéí òîâ÷îîíä áàéðëàæ, ýìýãòýé÷¿¿ä áîëîí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ Àëòàé ðåñòîðàíä áàéðëàñàí þì. 10-ð ñàðûí 30-ààñ 11-ð ñàðûí 07-íû ºäºð õ¿ðòýë óëñûí ÕÄÒåàòðûí òàéçàíä êîíöåðò, æ¿æãèéí ïðîãîí õèéæ 11-ð ñàðûí 07-íä îêòÿáðèéí áàÿðûí ïàðàäàíä Ñ¿õáààòàðûí òàëáàéä ÿâæ ýíý îðîé íü 19 öàãààñ óðëàãèéí 10 õîíîãèéí íýýëòèéí òîãëîëòîíä îðîëöñîí áàéâ. ¯¿íä:
Öýäýíáàë, Ñàìáóó òýðã¿¿òýé óëñ òºðèéí òîâ÷îî á¿ðýëäýõ¿¿íýýðýý ¿çýæ íýýëòèéã Áª àéìãèéí íàìûí õîðîîíû 1-ð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ìóñàíõàí íýýæ ¿ã õýëñíèé äàðàà êîíöåðò ýõëýæ á¿õ ¿çýã÷èä ñóóäëààñàà áîñîæ áàÿð õ¿ðãýí õàëóóí àëãà òàøèëòààð õ¿ëýýí àâñààð íýýëòèéí êîíöåðò òîãëîæ ýõýëñýí áàéíà. Èíãýýä 11-ð ñàðûí 7-ààñ 16 íûã äóóñòàë òîãëîëò õèéæ 17-íû ºã뺺 óëñûí ÕÄÒåàòðò øàãíàë ãàðäóóëàõ ¸ñëîë áîëñîí. ¯¿íä:
Àðäûí æ¿æèã÷èí öîëîîð Õèâàäîëäîã; óðëàãûí ãàâúÿàò ç¿òãýëòýí öîëîîð ÿðóó íàéðàã÷ Á.Àõòàí, Õºãæìèéí çîõèîë÷ Ã. Öýðýíäîðæ; Ãàâúÿàò æ¿æèã÷èí öîëîîð Õàéíæàìàë, Ä¿ñåìáè, Õóñàÿí, Òîëëóâõàí; Àëòàíãàäàñ îäîíãîîð Ìîíãîëõàí, Ðàâäàí, Êàâêåé çýðýã 10 õ¿íèéã øàãíàæ óðàìøóóëñàí ìºí Õºäºëìºðèéí õ¿íäýò ìåäàëààð Ìóñÿô, Ñàìæèä /ýíý ¿åä Ð.Ñàìæèä íü 22 íàñòàé áàéñàí/, Øàðèíà çýðýã 10õ¿í; Çàñãèéí ãàçðûí æóóõ áè÷ãýýð Ëõàñ¿ðýí, Ò¿âøèíæàðãàë, Àõìåä çýðýã 10 õ¿í, ¿ëäñýí õ¿ì¿¿ñ á¿ãä ÿàì, àëáàí áàéãóóëëàãóóäûí øàãíàë õ¿ðòñýí þì. ¯¿íèé çýðýãöýý Êàçàêñòàíààñ óðèëãààð ¿íäýñíèé íàéðàë õºãæèì÷äûã óäèðäàí èðñýí óäèðäàà÷, õºãæìèéí çîõèîë÷, ñóäëàà÷ Òàñòàíîâ, Õîðûí áàãø Æàðàñáàéÿâ íàðûã Àëòàíãàäàñ îäîíîîð òóñ òóñ øàãíàñàí áàéíà.

3

1961 îíû íàìàð íü Àâèðàé îâîãòîé Ìÿäàãòàé ãýð á¿ë áîëîí ñóóñàí áà Ìÿäàã ôîòî ñàëáàðûí ëàáîðîíòààð àæèëëàäàã áàéñàí. Èíãýýä 1-ð àíãèéí áîëîâñðîëã¿é áàéñàí Ñàìæèä íü áè÷èã ¿ñýã, áîëîâñðîëòîé áîëîõ ¸ñòîé ãýæ ººðèéíõºº ºìíº õàòóó çîðèëò òàâüæ 1956 îíîîñ ýõëýí îðîéí ñóðãóóëüä 3-ð àíãèàñ ýõëýí õè÷ýýëä ñóóæ 1963 îíä îðîéí 10-ð àíãè òºãññºí. 1966 îíîîñ ýõëýí á¿õèé ë àéìãààð ÿâæ òîãëîäîã áàéâ. Åð ýíý ¿åýñ 1990 îí õ¿ðòýë ñî¸ëûí ÿàìíààñ ãàðãàñàí ìàðøðóóäûí äàãóó àéìàã ñóìóóäààð àÿëàí òîãëîäîã áàéñàí./1990 îí õ¿ðòýë ñî¸ëûí ÿàìíààñ ãàðãàñàí ìàðøðóóäûã õàòóó áàðèìòàëäàã ¿å áàéñàí./ Ñàìæèä íü 1979 îíîîñ ýõëýí óðëàãèéí áðèãàäûã óäèðäàí àâ÷ ÿâæ áàéãóóëëàãààñ ºãñºí á¿õ òºðëèéí ¿ç¿¿ëýëòèéã á¿ðýí áèåë¿¿ëæ èðäýã áàéâ. Óðëàãèéí áðèãàä íü õàâàð 3-ð ñàðûí 28, 29-ººñ ãàð÷ çóíû ýõýí 6-ð ñàðä íîãîî ãàðñàí ¿åä íóòàãòàé èðäýã áàéñàí. Ñàìæèä íü 1975 îíä Óëààíáààòàð õîòîä òàéëàí òîãëîëò õèéõýä õî¸ðäîõ óäàà õºäºëìºðèéí õ¿íäýò ìåäàë àâ÷ áàéâ. 1978 îíä àéìàã àéìãààñ á¿æèã äýãëýý÷äèéí 45 õîíîãèéí êóðñò ñóóæ áàéñàí. Êóðñûí çàõèðàë ìèíèé àíõíû áàãø Ñýâæèä áàãø ìèíü áàéëàà. Êóðñûí ¿åèéí áàãø íàð ñîíãîäîã á¿æãèéí áàãø Àëòàíöýöýã áàãø, îëîí àðäûí á¿æãèéí ÇÕÓ-ãààñ èðñýí Êàïëàíîâ áàãø, ìîíãîë àðäûí á¿æãèéí äàñãàëûí áàãø Äîëãîðñ¿ðýí áàãø, ãîî ç¿é Õî Íàöàãäîðæ áàãø, áîëîâñîí õ¿÷íèé òàëààð Íàíçàä áàãø, ãîî ç¿éí òºðºë àíãèéí òàëààð Äîêòîð Íîðîâñàìáóó áàãø îðîñ àðäûí á¿æãèéí äàñãàëûí áàãø Ç,¨,Á,Í,Õ,Ó-ûí àðäûí æ¿æèã÷èí óðëàãûí ãàâúÿàò ç¿òãýëòýí …………………… òóñëàõ áàãø Áàãìàíîâ, áàãø ãîî ç¿éí øèíæëýõ óõààí áîëîõ íü õè÷ýýë çààëãàæ áàéñàí þì. 1958 îíä 30 õîíîãèéí á¿æãèéí áàãø íàðûí êóðñä Æàâ áàãø, Äîëãîðñ¿ðýí áàãø, Àëòàíöýöýã, Æàìúÿàíäàãâà áàãø íàð õè÷ýýë çààæ áàéëàà. Ìèíèé áèå á¿æãèéí áàãøèéí 2 óäààãèéí êóðñò ñóð÷ à÷èò áàãø íàðûíõàà à÷ààð òóñ àéìãèéí á¿æãèéí áàãøààð 1978-1991 îí õ¿ðòýë 13 æèë á¿æãèéí áàãø õèéæ áàéãààä

4
1992 îíä òóñ àéìàãò àìüäàðäàã ìîíãîë ¿íäýñíèé ÿçãóóð óðëàãèéã ñýðãýýí õºãæ¿¿ëæ õîé÷ ¿åä ºâë¿¿ëýõ çîðèëãîîð “Ìîíãîë ¿íäýñíèé óðëàã ñî¸ëûí òºâ” áàéãóóëàí ò¿¿íèé çàõèðëààð 10æèë àæëàà àæèëëàæ, 2002 îíîîñ ººðèéí õ¿ñýëòýýð çàõèðàëûí àæèëàà ººð çàëóó õ¿íä ºã÷ òóñ áàéãóóëëàãûí àõëàõ àðãà ç¿é÷ýýð 2004 îí õ¿ðòýë àæèëëàæ áàéãààä 2004 îíîîñ Õ.Ä òåàòðûí á¿æãèéí áàãøààð 2006 îí õ¿ðòýë àæèëëàæ áàéãààä 2006 íîîñ ýõëýí áèå äààñàí óðàí á¿òýýë õèéãýýä ãàðñàí. Õ.Ä Òåàòðò àæèëëàæ áàéãàà ¿åäýý ãàäààä äîòîîäûí 30 ¿íäýñòýí ÿñòàíû 320-îîä á¿æèã ñóð÷ òîãëîîä ãàäààä äîòîîäîä ÿâæ òîãëîæ áàéâ., ººðºº òóñ òåàòðò á¿æãèéí áàãø õèéæ áàéãàà õóãàöààíäàà Êàçàê, Óðèàíõàé, Òóâà, ĺðâºä, Áàÿä, Õîòîí, çàõ÷èí, ¯çýì÷èí, Õàëõ, Ãðóçèê, Îðîñ, Öèãàí, Èñïàí, Êàçàêûí íåêåòîé, Ýñãèé õèéõ, Áèë÷ýýð äýýð, Öýðãèéí á¿æèã, Àëòàé íóòãèéí çàëóóñ, Ýðäýíòèéí îâîî, ¯çâýê, Áóðèàä, Ó÷èðòàé ãóðâàí òîëãîé, Äóóðèéí 2 á¿æèã Êàçàêûí”Êûçû æèáÿê” äóóðèéí 9 á¿æèã çýðýã 70-ààä á¿æèã Õ.Ä òåàòðûí òàéçíàà äýãëýí òîãëóóëñàí þì. Ìýðãýæëèéí àæëààñ ãàäíà íàì îëîí íèéòèéí àæèë ã¿éöýòãýæ áàéâ. ¿¿íä: Ñî¸ëûí áàéãóóëëàãûí íàìûí ¿¿ðèéí äàðãà, àðäûí õÿíàí øàëãàõ ãðóïûí äàðãà,áàòëàí õàìãààëàõ òóñëàõ íèéãìèéí ñàëáàðûí ýðõëýã÷ ìîíãîëûí óðëàãûí àæèëòàíû õîëáîîíû ñàëáàðûí ýðõëýã÷ çýðýã îëîí íèéòèéí àæèë òàñðàëòã¿é ã¿éöýòãýæ ÿâñàí áàéíà. Îëîí íèéòèéí ñîíãóóëò àæëûí òàëààð 1962 îíä àéìãèéí ýâëýëèéí õîðîîíû á¿ãä õóðëûí ãèø¿¿í1982- îíä àéìãèéí Äåïóæàò, 1983-îíä àéìãèéí íàìûí õîðîîíû á¿ãä õóðëûí ãèø¿¿íýýð ñîíãîãäîæ áàéâ. Õóðàë çºâëºë㺺íèé òàëààð ñî¸ë óðëàãèéí àæèëòíû çºâºë㺺íä 1 óäàà ãàâøãàé÷äûí çºâëºë㺺íä 2 óäàà ìîíãîëûí óðëàãûí àæèëòíû õîëáîîíû 3, 4, 5-ð èõ õóðàëä òºëººëºã÷ººð îðîëöîæ àðä÷èëñàí íàìûí 3-ð õóðàëä óðèëãààð îðîëöîæ áàéëàà. Ìîíãîë óëñàä Àðäûí õÿíàí øàëãàõ áàéãóóëëàãà áàéãóóëàãäñàíû 60 æèëèéí îé, àíõ äóãààð çºâëºãººíä òºëººëºã÷ººð îðîëöîæ áàéâ. Ñ¿¿ëèéí 3-4 æèëä àðäûí ÿçãóóð óðëàãèéã ñýðãýýí õîé÷ ¿åä ºâë¿¿ëýõ òàëàà𠺺ðèéíõºº ºìíº çîðèëò òàâüæ óðèàíõàé, Òóâà, ĺðâºä, Êàçàê, Òîðãóóä, Çàõ÷èí, Õîòîí, Áàÿä, ßñòàí ¿íäýñòíèé òóóëü õàéëàõ àðãà òåõíèê çààæ ñóðãàí 2 õ¿¿õýä õîâäîä áàðóóí ãóðâàí àéìãèéí òóóëèéí óðàëäààíä îðæ ìºíãºí ìåäàëü õ¿ðòñýí îäîî ÷ öààø ¿ðãýëæë¿¿ëýí çààæ, õàðõèðàà, òàãíààí, õîîëîéí, õººìèé, áàñ çààæ áàéíà åð íü ººðò áàéãàà àâúÿàñàà õîé÷ ¿åäýý ¿ëäýýõèéí òóë öóöàëòã¿é àæèëëàæ áàéíà. Èíãýýä óðëàãò îí óäààí ¿ð á¿òýýëòýé àæèëñàí ãýæ 1960-1975 îíä 2 óäàà õºäºëìºðèéí õ¿íäýò ìåäàëààð, 1980-îíä àéìàã áàéãóóëàãäàñíû 40îéãîîð àëòàíãàäàñ îäíîîð, 1990îíä àéìàã
áàéãóóëàãäàñíû 50 æèëèéí îéãîîð “ Õºäºëìºðèéí ãàâúÿàíû óëààí òóãûí îäíîîð“ îéí 40, 50, 60, 70, 80, æèëèéí îéí ìåäàëààð ìîíãîëä òóëãóóð òºð áàéãóóëàãäàñíû 800 æèëèéí îéí ìåäàëààð, ÿàìíû øàãíàë ãýõýä 1982 îíä ñî¸ëûí ÿàìíû æóóõ áè÷ãýýð 1991 îíä ñî¸ëûí òýðã¿¿íèé àæèëòàí öîë òýìäýãýýð, 1997 îíä Ìîíãîë óëñûí óðëàãèéí ãàâúÿàò ç¿òãýëòýí öîëîîð àéìàã îðíû 1965 îíä õºäºëìºðèéí àâðàãà öîëîîð, 1966 îíä àéìãèéí áîëîí Àðäûí õÿíàí øàëãàõ õîðîîíû õ¿íäýò äýâòýðò áè÷èãäýæ áàéëàà. Õ.Ä òåàòðò á¿æèã÷íýýð àæèëëàæ áàéñàí ¿åäýý àíõíû ìèíü áàãø Àðäûí æ¿æèã÷èí òýð ¿åäýý òºðèéí øàãíàëò Ñýâæèä áàãø äàðàà íü Ñ.Ò.À Ñýðýýòýð áàãø, Áààòàð áàãø, Äîðæïàëàì áàãø, Ìîíãîë óëñûí ãàâúÿàò æ¿æèã÷èí Ëóâñàíãîìáî, Ñ.Ò.À Õàíäñ¿ðýí áàãø, Ëõàñ¿ðýí áàãø, Ì.Ó-ûí óðëàãûí ãàâúÿàò ç¿òãýëòýí ÿðáàçàð áàãø, Ñ.Ò.À Áîëä, Áýëýãäîðæ, Àìãàà áàãø, Ì.Ó-ûí óðëàãèéí ãàúÿàò ç¿òãýëòýí Ãî÷îîñ¿ðýí Êàçàêñòàíû àðäûí áàãø Ìàïðóðà áàãø, çýðýã ñàéí áàãø íàðûí à÷ààð ºäèé çýðýãòýé þâæ áàéíà. Áàÿí-ºëãèé àéìàãò àìüäðàí ñóóäàã ¿íäýñòýí ÿñòíû áèé áèåëãýýíèé ºâºðìºö îíöëîã ÿëãààíû òàëààð äóðäâàë òóñ íóòàãò êàçàê, óðèàíõàé, òóâà, ĺðâºä¿¿ä àìüäðàí ñóóäàã ýäãýýð ¿íäýñòýí ÿñòàí òóñ á¿ð õýäýí òºðëèéí áèé áèåëýãòýé âý ãýâýë Êàçàê ¿íäýñíèé áèé áèåëãýýíèé òºðºë ãýâýë
Á¿ðãýä áà àí÷èí, (………….)
Æîðîî áàâãàé, (æîðãà àþ)
Íýõìýë÷ (òîíìà÷è)
Õºäºëìºð (Åìáåê) çýðýã 4 òºðëèéí áè áèåëýãòýé. (Åìáåê)
õºäºëìºð áèé áîë ãîë õºäºë㺺í íü íîîñ ñàâàõ, ýñãèé õèéõ, óäàñ ýýðýõ, äýýñ òîãëîõ çýðýã ¿éë õºäºëãººí¿¿ä îðäîã. Ýíý ¿íäýñíèé áèé ÷ Æ. Òºëóâõàí ìîíãîë óëñûí ãàâúÿàò æ¿æèã÷èí À, Äîäàí, Õ. Ñåëàì, Ø. Õèâñåëàì, Ñ. Èõàé, Í. Õàéðàò, çýðýã áèé÷èí áàéñàí áóþó áàéãàà.
Òóâà òºðëèéí áèé áèåëãýýòýé
1, öàöàë(æà÷èë)
2. ̺ðãºë(òåéëåð)
3. úâºëò (Ãàãàð)
4. Ýëäýëò (óóøäàð)
5. ªðãºëò (äèðòàð)
6. Äàë(æàðèí)
7. Ìîðèíû õàòèðàà(àò æîðó) ãýõ çýðýã áèé áèåëãýòýé.
Óðèàíõàé, 7 òºðëèéí áèéòýé
Öàöàë
̺ðãºë
Èëýëò
Àëäëàõ
Øóäðàí öàöàõ
Òàòëàãà
Æîðîé ìîðèíû ÿâäàë çýðýã áîëíî.
ĺðâºä
Öàöàë
̺ðãºë
Àðüñ ýëäýõ
Ýäðýíäýõ
Æîðîî ìîðèíû ÿâäàë
Óóäàí äàðàõ, 6 òºðëèéí áèéòýé. Òóâà ¿íäýñíèé áèé÷èä, Á. Õóèê,
Ö. Õèé Ç. ̺íäºð, Á. Õóìáàãà, çýðýã áèé÷èä áèé îäîî ýäãýýð õ¿ì¿¿ñýýñ ãàäàí çàëóó îõèä õºâã¿¿ä áèé. Óðèàíõàé áèé÷èä Á. Õºõäàãâà, Á. Ï¿ðýâ, Ä. Ò¿âøèíòºð, Õ. Öýâýã, Ö. ĺ÷èí, Ä. Ñàðèã, À. Óóãàíöýöýã, Ö. Àðèóíçàÿà, Á. Ìÿãìàðñ¿ðýí çýðýã õîéø çàëãàìæ ¿å îëîí áàéãàà.
Áóñàä áàÿä, õîòîí, çàõ÷èí, òîðãóóä çýðýã ÿñòàí ¿íäýñòíèé áèé áèåëãýí¿¿äèéí ãîë ñóäàëãààíóóäûí áè÷ñýí ëåêöä äýëãýðýíã¿é áàéãàà.

Êàçàõ, ¿íäýñíèé áèåëýãýý õèéäýã õ¿ì¿¿ñ
Æ. Òàÿàäõâàí ì.ó.ã æ¿æèã÷èí
Õ.Ñèëàì – Ñýðã¿¿øî óðàí ñàéõàí÷
Á. Àõáèé Òýðã¿¿íèé óðàí ñàéõàí÷
Õ. Õàâñÿëàì
Ä. Äîäàí
Óðèàíõàé,
1. Á. Õºõäàãâà
2. Ö. Ýðõýíáàÿð
3. Ä. Ñàðèã
4. Á. ĺ÷èí. òýðã¿¿íèé óðàí ñàéõàí÷
5. Á. Öýâýã
6. Ã. Ò¿åýíòºð
7. Á. Ò¿ðýâ